Zawnawlna

Saturday, June 15, 2013

ISUA KUM BO: RAWLTHAR ISUA INDIA HINDU LEH TIBET BUDDHIST PUITHIAMTE KE BULAH

Isua kum bo: rawlthar isua india hindu leh tibet buddhist puithiamte ke bulah




lawmthu sawina

He lehkhabu siam tur hian chona leh fuihna ka dawng nasa hle a. A hmasa berah chuan puitlin thei tura min hruai a, lehlin ngai ka neih apianga lehlin dân \ha leh dik ka hriat theih nana min pui tura ka dil ziah Pathian hnenah lawmthu ka sawi a ni. Mi \awngkam thiam ka ni lo va, chuvangin chhiartute tana ngaihnawm leh \angkaia ka ziah theih nan puih ka ngai lutuk tlat. Chuvangin Pathian hnenah lawmthu ka sawi hmasa e.

Ka nupui, Esther Lalruatpuii hnenah lawmthu ka sawi rualin ngaihdam ka dîl mawlh mawlh bawk. May 18, 2011 (Ka nu leh pate inneih cham) khan kan innei a. Hun tam tak pêk a phu vei nen theological college-a thawk na na na chuan chhun lamah zirtîrin kan liamsan nitin a, \ha taka ka zirtîr theih nan zan lamah inpuahchahna \ha ka mamawh leh a. Chu a chhapah lehkhabu siam tur meuh chuan hun hman tam a lo ngai khawp mai a. Inthlâkhlelh a sawi hleih theih loh va ni. Bachelor of Christian Studies (BCS) syllabus mil hian Sap\awngin lehkhabu pathum (3) zet ka siam a. Hei hi contact seminar kan neih apiangin zîrlaiten an lei ve \hin. Heng hi ka tlangvallaia theih tawp chhuaha ka lo siam tawhte an ni a. Kan inneih hnuah hian ka inthlahdah ve deuh a niang, kut hnu ka ngah ta vak lo va. Ka nupui Estheri chuan zilh titih, fuih titihin chona min siamsak \hin a.

A chona tihlawhtling tura ka’n chet meuh chuan mal a inti ve leh fu tho si a (hehehe). Mahse ka kova tla leh ringtute puitlinna siam thei tur lehkhabu ka siam a ni tih a ngaihtuah a, mal teh mah se computer lamah min nawr kal lo thei bîk lo. A inpêknaah ka lawmin min fuihnate hi mi tichaktute an ni a. A chungah lawmthu ka sawi e.

He thu (India rama Isua lo kal thu) hi ka lo ngaihtuah thui ngai bîk lo va. Mahse social network lam hi kan hmang \angkai a; facebook-a ka group siam ngei, Bible Zawhna leh Chhanna lamah kan \hianpa Vanlalnghaka Ralte (Serampore College-a BD zir chhuak) chuan a rawn post a. Kan chhâng laih laih a. Chhanna zîktluak tak neih tumin ka hai zui ta a. Ka theih ang angin ka bawh zui char char a. A lo ngaihnawm phian mai a. Chu chu ka rilruah ka vei zui ta zel a, titinaah pawh ka sawi chhuak fo \hin. Min chhuitîrtu hmasa ber chu Nghaktea hi a ni ta a ni. Chuvangin a chungah lawmthu ka sawi mawlh mawlh bawk.

Kan Principal Dr. Samuel George-a (Master’s College of Theology) hi min tiphûrtu pakhat a ni bawk a. A chunga ka sawi tawh BCS teaching material a bua ka siamte kha a hmu a. Lehkhabu pangngaia chhuah ngei turin min rawn a. |ha a ti vein chuti maia dah hmuar lo tur chuan min fuih nasa a. Isua Kum Bo pawh hi ka sawipui a. Mizo\awnga article ka ziah tawh thu ka hrilh chuan Sap\awnga ziak ngei turin min ti leh ta a. Kan college-ah hian Faculty Seminar kan ti mai a, zirtîrtute hian thla tinin paper presentation seminar kan nei ziah a. Chumi seminar convener atan chuan min ruat bawk a. Chu seminar atana Sap\awnga ziah ngei chu ka tum ta a. Seminar puitling atan meuh chuan research \ha tawk tak a lo \ul leh a. A chhan pakhat chu kan seminar paper te hi kan college academic journal (Master’s Journal of Theology), kum khata vawi hnih chhuakah kan chhuah \hin a. Kan journal enkawltu (editor) ka lo ni leh zel bawk si a, chuvangin a \ha thei ang bera ziah ka tum ta a ni. Chu mai bakah kan seminar-ah hian kan zîrlaite (senior-ho) kan sâwm tel \hin a. Uluk taka research paper ziah hi chhiar se ka duh a ni. Thesis an ziak \hin a, chu chu research dik tak pawh a ni. Chumi atana model a nih theih ngei ka duhsak tlat bawk. Seminar kan neih hian mi \hen khat hi chuan MTh level-a kan thesis a mi kan la chhuakin kan siam rem hret a, kan present ve leh mai fo. Chutiang ni lo, a hranpa ngata research (te nau deuh pawh ni se) han neih kha ka châk ve hrim hrim bawk a. Chuvangin library-a lehkhabu kan neih sa lamah ka lehkhabu duh a lo awm lo \hin bawk nen, ka theih ang angin ka lei belh bawk a. Ka chhui thui tulh tulh a, a ngaihnawm tawlh tawlh bawk a. Lehkhabu ka lei hian kan Principal hian min lawmpui em em \hin a. Min fuihin ka thlen chin min zawt fo bawk. A chungah ka lawm em em a ni.

Ka nu Lalnithangi leh ka pa Upa H. Lalnghinglova-te chungah lawmthu ka sawi mawlh mawlh bawk. Anni hian min ngaihsakin min \awng\aipui reng a. An chungah lawmthu ka sawi bawk. Ka pa hi lehkha chhiar mi a ni a. A ban phâk ang ang Pathian thu lam lehkha hi a chhiar \hin a. A tui em em bawk. A \ul hunah chuan kei, a fapa ve mai hi min râwn hreh hauh lo va, ka hriat ve ang angte chu a awih hial \hin a ni. Lehkhabu \ha leh ngaihnawm, Sap\awnga inziak hi ka hmuin ka chhiar hnem si a, chhiar ve se ka ti em em \hin a. Amah avangin heng lehkhabu, ka awh em em \hinte hi Mizo\awnga lehlin vek ka chak \hin. Chhiar ve ngei se ka ti tak meuh \hin a ni. Ka duhsakna avang hian a chhiar phâka lehkhabu a tam thei ang ber dah hi ka duh a ni. Tuna mi hi ka lehkhabu ziah pahnihna a ni a. A tan ka la duh khawp teuh lo mai. Chuvangin tuna mi dawtah pawh hian, Pathianin rem a tih chuan, hma ka la la dawn chauh va ni. Ka pa hmaah hian lehkhabu tam zawk chhawp chhuah ka duh khawp mai.

Kei chu Visakhapatnam lama ka awm daih avangin hna tam takah ka nau, Samuel V. L. Muanpuia ka ring chawt lo thei lo va. A tha thawh zawng zawng avang hian a chungah pawh lawmthu ka sawi tak meuh a ni.

Dated Visakhapatnam                        H. Joseph Lalfakmawia
The

lawmthu sawina
He lehkhabu siam tur hian chona leh fuihna ka dawng nasa hle a. A hmasa berah chuan puitlin thei tura min hruai a, lehlin ngai ka neih apianga lehlin dân \ha leh dik ka hriat theih nana min pui tura ka dil ziah Pathian hnenah lawmthu ka sawi a ni. Mi \awngkam thiam ka ni lo va, chuvangin chhiartute tana ngaihnawm leh \angkaia ka ziah theih nan puih ka ngai lutuk tlat. Chuvangin Pathian hnenah lawmthu ka sawi hmasa e.
Ka nupui, Esther Lalruatpuii hnenah lawmthu ka sawi rualin ngaihdam ka dîl mawlh mawlh bawk. May 18, 2011 (Ka nu leh pate inneih cham) khan kan innei a. Hun tam tak pêk a phu vei nen theological college-a thawk na na na chuan chhun lamah zirtîrin kan liamsan nitin a, \ha taka ka zirtîr theih nan zan lamah inpuahchahna \ha ka mamawh leh a. Chu a chhapah lehkhabu siam tur meuh chuan hun hman tam a lo ngai khawp mai a. Inthlâkhlelh a sawi hleih theih loh va ni. Bachelor of Christian Studies (BCS) syllabus mil hian Sap\awngin lehkhabu pathum (3) zet ka siam a. Hei hi contact seminar kan neih apiangin zîrlaiten an lei ve \hin. Heng hi ka tlangvallaia theih tawp chhuaha ka lo siam tawhte an ni a. Kan inneih hnuah hian ka inthlahdah ve deuh a niang, kut hnu ka ngah ta vak lo va. Ka nupui Estheri chuan zilh titih, fuih titihin chona min siamsak \hin a.
A chona tihlawhtling tura ka’n chet meuh chuan mal a inti ve leh fu tho si a (hehehe). Mahse ka kova tla leh ringtute puitlinna siam thei tur lehkhabu ka siam a ni tih a ngaihtuah a, mal teh mah se computer lamah min nawr kal lo thei bîk lo. A inpêknaah ka lawmin min fuihnate hi mi tichaktute an ni a. A chungah lawmthu ka sawi e.
He thu (India rama Isua lo kal thu) hi ka lo ngaihtuah thui ngai bîk lo va. Mahse social network lam hi kan hmang \angkai a; facebook-a ka group siam ngei, Bible Zawhna leh Chhanna lamah kan \hianpa Vanlalnghaka Ralte (Serampore College-a BD zir chhuak) chuan a rawn post a. Kan chhâng laih laih a. Chhanna zîktluak tak neih tumin ka hai zui ta a. Ka theih ang angin ka bawh zui char char a. A lo ngaihnawm phian mai a. Chu chu ka rilruah ka vei zui ta zel a, titinaah pawh ka sawi chhuak fo \hin. Min chhuitîrtu hmasa ber chu Nghaktea hi a ni ta a ni. Chuvangin a chungah lawmthu ka sawi mawlh mawlh bawk.
Kan Principal Dr. Samuel George-a (Master’s College of Theology) hi min tiphûrtu pakhat a ni bawk a. A chunga ka sawi tawh BCS teaching material a bua ka siamte kha a hmu a. Lehkhabu pangngaia chhuah ngei turin min rawn a. |ha a ti vein chuti maia dah hmuar lo tur chuan min fuih nasa a. Isua Kum Bo pawh hi ka sawipui a. Mizo\awnga article ka ziah tawh thu ka hrilh chuan Sap\awnga ziak ngei turin min ti leh ta a. Kan college-ah hian Faculty Seminar kan ti mai a, zirtîrtute hian thla tinin paper presentation seminar kan nei ziah a. Chumi seminar convener atan chuan min ruat bawk a. Chu seminar atana Sap\awnga ziah ngei chu ka tum ta a. Seminar puitling atan meuh chuan research \ha tawk tak a lo \ul leh a. A chhan pakhat chu kan seminar paper te hi kan college academic journal (Master’s Journal of Theology), kum khata vawi hnih chhuakah kan chhuah \hin a. Kan journal enkawltu (editor) ka lo ni leh zel bawk si a, chuvangin a \ha thei ang bera ziah ka tum ta a ni. Chu mai bakah kan seminar-ah hian kan zîrlaite (senior-ho) kan sâwm tel \hin a. Uluk taka research paper ziah hi chhiar se ka duh a ni. Thesis an ziak \hin a, chu chu research dik tak pawh a ni. Chumi atana model a nih theih ngei ka duhsak tlat bawk. Seminar kan neih hian mi \hen khat hi chuan MTh level-a kan thesis a mi kan la chhuakin kan siam rem hret a, kan present ve leh mai fo. Chutiang ni lo, a hranpa ngata research (te nau deuh pawh ni se) han neih kha ka châk ve hrim hrim bawk a. Chuvangin library-a lehkhabu kan neih sa lamah ka lehkhabu duh a lo awm lo \hin bawk nen, ka theih ang angin ka lei belh bawk a. Ka chhui thui tulh tulh a, a ngaihnawm tawlh tawlh bawk a. Lehkhabu ka lei hian kan Principal hian min lawmpui em em \hin a. Min fuihin ka thlen chin min zawt fo bawk. A chungah ka lawm em em a ni.
Ka nu Lalnithangi leh ka pa Upa H. Lalnghinglova-te chungah lawmthu ka sawi mawlh mawlh bawk. Anni hian min ngaihsakin min \awng\aipui reng a. An chungah lawmthu ka sawi bawk. Ka pa hi lehkha chhiar mi a ni a. A ban phâk ang ang Pathian thu lam lehkha hi a chhiar \hin a. A tui em em bawk. A \ul hunah chuan kei, a fapa ve mai hi min râwn hreh hauh lo va, ka hriat ve ang angte chu a awih hial \hin a ni. Lehkhabu \ha leh ngaihnawm, Sap\awnga inziak hi ka hmuin ka chhiar hnem si a, chhiar ve se ka ti em em \hin a. Amah avangin heng lehkhabu, ka awh em em \hinte hi Mizo\awnga lehlin vek ka chak \hin. Chhiar ve ngei se ka ti tak meuh \hin a ni. Ka duhsakna avang hian a chhiar phâka lehkhabu a tam thei ang ber dah hi ka duh a ni. Tuna mi hi ka lehkhabu ziah pahnihna a ni a. A tan ka la duh khawp teuh lo mai. Chuvangin tuna mi dawtah pawh hian, Pathianin rem a tih chuan, hma ka la la dawn chauh va ni. Ka pa hmaah hian lehkhabu tam zawk chhawp chhuah ka duh khawp mai.
Kei chu Visakhapatnam lama ka awm daih avangin hna tam takah ka nau, Samuel V. L. Muanpuia ka ring chawt lo thei lo va. A tha thawh zawng zawng avang hian a chungah pawh lawmthu ka sawi tak meuh a ni.
Dated Visakhapatnam                        H. Joseph Lalfakmawia
The

Thuhmahruai
Sawi Hawnna
September 8, 2012 khan facebook lama kan sawihonaah he thu hi a lo ri chhuak a. Serampore College lama kan \hianpain an zirtîrtupa leh Hindu puithiam pakhat zawhna leh chhanna mumal hlei thei lo chungchâng a rawn sawi a. Theological College lama zirtîrtu nih vang ngawtin chhanna fel fai tak a lo awm nghal awzawng lo. Chu chuan chona lian tak a siam chho va, tun hi min thlen ta a ni.
Luka 2:40-ah chuan, “Tin, nausen chu a lo sei lian deuh deuh va, a lo chak telh telh a, finin a khat ta a, Pathian khawngaihna a chungah a awm bawk a,” tih kan hmu. Hei hi Isua naupanlai chanchin hmasa lam a ni phawt a. Lk. 2:42-ah kum 12 a tlinin Jerusalem temple-a a nu leh pate nena an kal thu kan hmu leh a. Hei baka lo lang leh chu Lk. 2:52 kha a ni leh mai. Isua \han len dân kan hmuh hi a tawiin a famkim lo em em mai a. “Tin, Isua chu a fing deuh deuh va, a lo lian telh telh a, Pathian leh mihring duhsakin a awm deuh deuh va,” (Lk.2:52) tih bak chu eng dang mah kan hmu tawh lo. Hemi dawta kan hmuh leh chu baptisma a chan thu leh vantlâng zînga a rawngbawlna a ni tawh mai! Chu lah chu kum 17/18 hnu lam daih, kum 29 mi vel a nih hunlai a ni dawrh mai a. He hun ruak, kum 17/18 vel zet chhung zet, Chanchin |ha buin a sawi chian zui tâk loh hi ISUA KUM BO an tih chu a ni.
Hemi chhung hian eng nge a tih? Khawiah nge a awm? Palestina ram chhungah a khawsa nge ram dangah a kal zawk? Eng vangin nge Chanchin |ha bute hian an ziah lan loh tlat chu le? Zawhna a tam hle mai.
‘Bible a ngawi a, chuvangin chhui a \ul lo a ni mai,’ ti kan awm em? Kan awm a nih chuan chanchin \ha hrila ram zau zawka kan vah chhuah hunah min la hnial dang dawn tihna a ni phawt mai. Bible a ngawi a, mahse Hindu-ho leh Buddhist-ho an ngawi tlat lo. Kum 1887 khan Russian mi pakhat Nicholas Notovitch-a chuan Ladakh rama Leh khua a tlawh \umin Buddhist-ho sakhaw hmun, Himis Monastery an tih maiah kutziak bu a hmu a. A \awng lettu kal tlangin chu kutziak bu a mi chu a lakâi chhawng a. Chu chu French \awnga letlingin 1894-ah lehkhabu a chhuah a. Chanchin mak leh ngaihnawm tak a lo chhuak ta a ni. Chu lehkhabuah chuan Isua hi Issa tiin an sawi a. Kum 12 mi a nihin Palestina ram a chhuahsan a, India ramah a lo kal a. Hindu sakhaw lehkhabute chhiarin a zîr a. Chumi hnuah Tibet ramah a kal leh a, Buddhist sakhaw lehkhabu zîrin Buddha zirtîrna a zîr chhuak a. Kum 29 mi niin Palestina ram a thleng leh a ni, tiin chiang zet maiin an lo ziak kulh mai a nih chu!
Lehkhabu ziaktu leh film siamtu langsar tak, Paul Davids-a pawhin kum 2007 khan Jesus in India tih video a siam a. Chutah chuan mi thiam tam tak leh India ram puithiamte meuh pawh a kâwm a. Orissa state-a Puri khuaa Hindu temple lar tak, Jagannath Temple an tih mai puithiam hotu pawh kâwmin chu temple ngeia Isua a rawn kal thute an lo sawi zel mai si a. Notovitch-an kutziak bu a hmuh hi a hnu deuh, kum 1922 leh 1925-ah Swami Abhedananda leh Russian mi tho, Nicholas Roerich-a ten hmu ve ngeiin an inchhâl leh ta mai a! Hemi hnuah phei hi chuan khawvelah a darh zau ta hle a. He mi chungchâng lehkhabu pawh hmuh tur a awm nual a ni.
He kutziak bu chungchângah hian inhnialna a tam hle a. Awihtu leh awih lotu an inzat thial awm mang e, tih mai tur a ni. Awih lotu mi thiam tak tak an awm laiin mi thiam tak tak awihtu an kat ve nuk tho. Hei hi thu thang satliah a ni lo va; ziak ngeia kum sang chuang lo awm tawh nia an ngaih avangin a thu a tenau lo tlat a ni.
India ramah Isua a rawn kal ngei em tih thu hi theological college-ah ngei pawh zawhna chhan harsa tham tak a lo tling reng tawh a. Kan chheh vela Hindu-te hian sawi nuam an ti riau mai leh nghal.
Hmun hrang hranga kan Pathian thu chai hi a lo inang lo thei khawp mai a. Mizoram chhunga ringtute hian Pathian thu kan duhin hriat pawh kan intihre hle a. Kan Pathian thu sawite pawh a sâng kan tiin kan indah sâng \hin. Mahse kan thu sawi, sâng leh ropui tak nia kan hriatte hi hmun danga ringtu, a bîk takin hnam dangte hian sâng an ti ve kher lo va, eng vakah mah min lo ngaihsak leh miah si lo. Ngaihruatnaah kan sâng a, chhui zauna lamah kan hniam leh hle si a ni mah na.
A châng phei hi chuan thliarkâra cheng hi kan ang thei khawp a. Mizoram chhunga thu lêng vel bak hi pawimawh pawhin kan hre lo hial \hinin a hriat theih. Hriatna tizau mang si lova mahni ngaihtuah chhuah chawp sawi rau vak mai, chhui mite hnualsuat a, chirh theh chak zek zek hi mi tam tak an awm thei awm e. Mizoram bak hi ram dang a awm lo emaw ti deuh thawa thu kalpui pawh an awm hial mai thei.
Kan ram chhunga tla \ha tak hi ram pâwnah chuan eng ualah an lo ngai lo thei tlat mai a. Chuvangin keini, Kristian state tia chhal ngam hial rama ringtute hian kan khaw hawi kan tihzau a \ul a ni. Zawlnei Isaian, “I puan in hmun chu zauh rawh, i awmnate puan in chung chu kai pharh rawh se; ren suh: i hruite chu tisei la, i kaihmarna khente chu tinghet rawh. Ding lam leh vei lamah i darh zau dâwn si a,” (Is. 54:2, 3) a tih ang deuh khan kan chanchin \ha hrilna hmun hi kan zauh a ngai a. Kan ram chhungah chauh kan inkhûrkhung reng tur pawh a ni hek lo. Ram pâwnah eng nge an sawi a, eng nge an mamawh tih hi kan hriat a \ul a ni.
Tunlaiah mi an fing tawhin an kherkhiap zo tawh a. Sawi apiang an awih mai duh tawh lo. Pawisa tlema zawng pêka kan thu dawlh liam zung zung tur tawk chu an la tam hle nain chanchin \ha mamawh si, mamawh tih pawh inhre lo, hnial khan zawng zawng an hria emaw tih mai tur hi mi an tam tawh a. Inpuahchahna tinrêng nena infam chunga chanchin \ha kan hril a hun tawh a ni.
Kan rama kan buaipui hleih loh, pawn lam a\anga lak luha harsatna siam belh phêt kan tum a ni lo va. Kan fate an lo \han len huna an mamawh tur kan lo chhêk khawl ang deuh hi a ni. A nih loh vêk leh \hal, chawhmeh vân hun atana thlai kan lo rep khawl ang hian hun lo kal tur atan kan lo inpuahchah lâwk a ngai kan ti a ni zawk.
Tuna kan thu chai tur hi Mizoram chhungah chuan harsatna a tling hauh lo. Sawi rik pawh a la ni mang lo hial zawk awm e. Mahse chuvang mai chuan a pawimawh lo tihna a ni chuang lo. Zawhna kan hma chhawn huna chhan dân tur kan lo neih lâwk a \ul khawp ang. Bible-in a sawi ang hi awih la, a sawi loh chin chu mênah thlâk mai rawh, tia hneh theih loh chin hi an tam khawp a nia. Ringtu puitling, thlarau lainatna tak tak neitu tan chuan ram chhung leh ram pâwn a lem chuang lo ve.
He lehkhabuah hian India leh Tibet ramah Isua a lo kal a, Hindu leh Buddhist sakhaw zirtîrtute ke bulah a sei lian a ni tia chhâltute thu sawi hi a dik ngei em tih kan chhui a ni a. Kum CE zabi khatna, hnihna leh thumna vela thu ziaktuten (classical writers an ti mai) Isua chanchin an ziah dân kan thlur hmasa a. Isua chanchin sawi hnâwmtute sawi dân ngaihnawm tak tak pawh kan târ lang bawk.
Kan thu lâkna hnâr \hen khat hi lehkhabu hlui leh upa tak tak an ni a. Mizote zîngah chuan chhiar an hlawh lo hlawm khawpin a rin theih. Mahse lehkhabu rintlâk tak takte an ni hlawm. Himis Monastery-a Issa (Isua) chanchin inziahna bu hi kutziak bu a ni a, Issa Scroll tiin an sawi mai a, chu chu Issa Kutziak bu tiin kan sawi ve mai a; mahse scroll chu lehkhabu zial tihna a ni. Kutziak bu a ni a, lehkhabu zial a ni bawk a. Tawi fel deuhva sawi tumna lamah Issa Kutziak bu tiin kan dah mai a, a ziaktu hi Issa a ni tihna a ni lo. Mit ngei hmutu, Nicolas Notovitch-an a theih tawpa dika a ziah chu a ngiala nganin kan letling a, a kim biaiin kan dah a ni.
He thu hi tun thlengin sawi a la ni ta reng a. Isua kan inchuh ni hiala lan chângte pawh a awm thei ang. Thil \ul lo tak anga ngaitu tan chuan a holam viau thei a; mahse hei hi India rama Hindu-ho zînga sawi hlawh tak, Kristiante aia an indah chungnun zawkna pakhat a ni. Isua chu India ramah, Hindu puithiamte ke bulah a rawn inzîr a ni, an tih chuan an hawi sang larh mai a ni. Hei hi a dik reng em tih kan chhui a ni ber mai.
A Chhunga Thu Awmte

Lawmthu Sawina
Thuhmahruai: Sawi Hawnna
A Chhunga Thu Aawmte

Bung 1
Ziaktu Hmasaten (Classical Writers) Isua Râwlthar
Hunlai an Ziak Lo
1) Flavius Josephus (37-ca. 100 CE)
2) Thallos: Isua Thihlaia Thim kha Niawklem a ni
3) Pliny the Younger: Kristianten an Biak Krista Chu
4) Suetonius: Fuihpawrhtu Chretus-a
5) Tacitus: Krista, Tihhlum Chu
6) Mara bar Serapion-a Lekhathawn
7) Lucian of Samosata: Mi Fing Khenbeh

Bung 2
Isua Palestina Ram Chhungah a Awm Tih Sawitute
1) Toledot Yeshu: Isua Chanchin Bu
2) Isua Khenbehna: Mit ngeia Hmutu Ziah
a) Publius Lentulus-a Lehkhathawn
aw) Pontia Pilatan Isua Tihhlumna tura a Thupek
b) Mit Ngeia Hmutuin Isua Khenbeh leh a Thawh
       leh Chungchâng a Sawina Lehkhathawn
The Crucifixion leh Essene Mite Thuziak Inmil Lohna
1) Kittim
2) An Hruaitu
3) Nupui Neih Loh
4) Member Thar Turte Hmanrua
The Crucifixion Ziaktu Amah leh Amah Inkalh
Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rinna Chhante
Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rin Lohna Chhante

Bung 3
Hmun Dangah a Kal Tih Sawitute
Celsus: Dawithiam Isua
Celsus-a Chhan Lêtna
The Aquarian Gospel, Levi H. Dowling
Aquarian Gospel Bung 21
Bung 23
Bung 24
Bung 31
Bung 32
Bung 36

Bung 4
India Ramah Isua: Himis Monastery-a Kutziak
Lehkhabuah Issa/Isua, Mit Ngei Hmutu Pathumte
1) Nicolas Notovitch
2) Swami Abhedananda
3) Nicholas Roerich

Bung 5
Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber Chanchin (The Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men)
Sawi Zuina
Bung 6
Issa Chanchin Ziahna Lehkhabu Zial Hmuh Tuma
Himis Monastery-a Kala Hlawhchhamte
1) Holger Kersten
2) Swami Prajnananda
3) Professor Hassnain
4) Paul Davids
5) J. Archibald Douglas

Bung 7
Issa Chanchin Ziahna Kutziak Bu a Awm Ngeia
Ngaitute leh an |anfungte
1) Madam Caspari
2) Alan Jacobs-a Ngaihdan
3) Islam Zirtîrnaa Mossa leh Issa
4) The Aquarian Gospel
5) The Adventure of a Lady in Tartary, Thibet, China
and Kashmir
6) In the World’s Attick
7) Finfiahna Hmuh Loh Hi a Awm Lo Tih Finfiahna a Ni Lo
8) Swami Nirmalananda Giri
9) Elaine Pagels, Professor of Princeton University

Bung 8
Buddhist Kutziak Bu leh Isua India Rama a
Rawn Kal Thu Ziahna Awih Lotute
1) F. Max Müller
2) J. Archibald Douglas
3) Hadhrat Mirza Ghulam Ahmad
Bung 9
Himis Monastery-a Issa Kutziak Bu Chhui Chianna
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Inannate
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Danglamnate
Notovitch-a Lehkhabu Bih Chianna
Mit Ngeia Hmutute an Inkalh

Bung 10
Thuvuakthlâk
1) Ziaktu Hmasaten Ziah Tur an Hre Lo
2) Authenticity leh Historicity-a Harsatna
3) Puithiamten an Zêp Hian a Tiawihawm Lo
4) Bible-a Mi Ropuite Hun Hmasa Lam Chhui an Ni Bîk Lo
a) Abrahama
aw) Isaka
b) Jakoba
ch) Mosia
d) Samuela
e) Davida
f) Elija
g) Baptistu Johana
ng) Paula
5) Bûknaah a Kâng
6) Isua Zirtîrnaah Buddhist leh Hindu Zirtîrna Hnuhma a
Lang Lo
7) Palestina Ramah Isua A Seilian



Lehkhabu Rawnte

Bung 1
Ziaktu Hmasaten (Classical Writers) Isua Râwlthar
Hunlai an Ziak Lo

Bung khatnaah hian kum zabi khatna, hnihna leh thumna vela ziaktute thuziak kan en zawi zawi dawn a. An za hian Kristian an ni lo vek a; Kristiante tidudahtu an nih loh vêk pawhin eng kawng emaw tala dodaltu an ni deuh vek mai. An dodalna lamah Isua chanchin an hriat ang ang, a chhuan chhezâwngin an ziak deuh vek a. Chuvangin kan thu chhuilai atan hian thu lâkna hnâr pawimawh tak an ni thei a ni. An chanchin kan chhui ngawr ngawr dawn lo va; Isua chanchin an ziah dân kan la chhuak zeuh zeuh dawn a ni.
1) Flavius Josephus (37-ca. 100 CE)
Flavius Josephus-a hi kum CE zabi khatna hunlaia Juda mi, lehkha ziaktu ropui tak a ni a. Kum zabi khatna chungchângah na na na chuan Bible tih lohvah a lehkhabu aia lehkhabu pawimawh a awm lo hial ang. A lehkhabu The Antiquities of the Jews leh The Jewish War phei hi chu Thuthlung Hlui leh Thuthlung Thar inkâr (Intertestamental period) leh Thuthlung Thar hunlai khawvel chanchin zirna lamah han têr pha tur a awm kher awm lo ve.
A hming hmasa chu Joseph ben Matthias a ni a. Fapa pathum, Hyrcanus, Justus leh Agrippa-te a nei a. An vai hian Rome Lalber Vespasian-a hunlaia piang vek an ni. Mi hausa chhungkuaa piang leh sei lian a ni bawk a zirna \ha ber ber a dawng vek a. Kum 14 mi a nih a\angin puithiam lalte leh Jerusalem khawpuia mi challang chinte rawn laih laih khawpa mi thiam chungchuang a ni (Life, 1:5, 9).
Kum 16 mi a nihin Pharisai, Saddukai leh Essene mite chu hriat chian a, \ha a tih berte zînga awm duhna neiin a tuihal huam huam a. Mahse a khawiah mah hian tuihal rehna a hmu zo lo. Thlalêrah mi pakhat, Banus-a an tih mai hnenah kalin khermei takin kum thum chhung a khawsa a. Kum 19 mi a nihin Pharisaite pâwlin an zîngah a awm ta a ni (Life, 2:10-12).
Felika Judai rama Ram Awptu a nih khan kum 26 mi a ni a. Felika khan puithiam \hen khat a man a. Chu mite aiawha Lalber hmaa ding turin Rome khawpuiah an tîr a. Chutah chuan Kaisara nupui, Papaii nen inhmelhriatin a lakah a tla tlum hle a ni awm e. Chumi a zârah puithiamte pawh chu an chhuah zalen ta a (Life 3:13-16). Rome khawpui a\anga a rawn kîr leh chuan Judaho chu Rome laka hel tumin an lo intintuah mêk tih a rawn hmu a. Rome khawpuia a awmlai khan Rome chakzia a hmu chiang a. An ralthuam ropuizia te, an ralrel thiamzia te leh an hausakna nasa tak thiltih theihna chu an chelh dawn hauh lo tih a hmu chiang a. An laka hel chu mahni chunga meiling chhêk khawl ang chauh a ni dâwn tih a hai lo. Chuvangin hel lui lo turin a Judapuite chu a thlêm a. Mahse tumah a hmin thei ta lo (Life 4:17-19).
Judaho leh Rome sawrkâr indona chu a chhuak ta ngei a. Josephus-a pawh chu Juda sipai hotu pakhatah a \ang nghe nghe. Mahse a hmuh lawk ang ngeiin hnehna chu an chang zo ta lo. Mi tam takin an thih phah a. Amah ngei pawh chu man a ni. Mahse chu indonaa Rome sipai hotu, General Vespasiana chu Lal a la ni dawn tih a hrilhlâwk a. Chutih lai tak chuan Rome khawpuiah Kaisara (Nero-a) a thi a (68 CE-ah amah a intihlum a ni). General Galba, Otho leh Vitellius-te chu lal\hutthleng inchuhin an intibuai a. Chumi kârah chuan Vespasiana chu Lalber atan an puang ta rup mai a! Josephus-a hrilhlâwkna a thlen dik avangin Vespasiana chu a lawm hle a. An chhungkaw hming, Flavius tih chu Josephus-a hnenah a pe ta a, a hnuaiah hna a thawk ta a ni. General Vespasiana chu Lalber a nih tak avangin a fapa Titus-a chu General atan a ruat a. General Titus-a chuan CE 70 khan Jerusalem a tu dawl a, Jerusalem kulh leh temple pawh chhut chhiat a ni ta.
Josephus-a chu Lalber hnuaiah chuan a thawk zui ta reng a. Juda mi mah nise Rome mi dik tak ang hial a ni ta. A thuziakte pawh chuan Rome lam a hawi em em a. Chuvangin a thlirnate hi \an lam nei taka Juda sakhua emaw Kristian sakhua emaw awn ngut a nih loh avangin zirna atan phei chuan hmanraw \angkai berte zînga mi a nih phah ta a ni.
A lehkhabu, The Antiquities of the Jews-ah hian Isua hming \um hnih a lang a. A sawi dân chuan,
Chumi hunlai chuan Isua a awm a, mihring tia sawi a thiang a nih chuan chu mi chu mi fing tak a ni. Thilmak tak tak a ti \hin a...Juda mi leh Gentel mi tam tak a hîp khawm a. Amah chu Krista a ni. Kan hruaitute rawtnaa Pilatan krawsa khenbeh tura thiam loh a chantîr khan, amah hmangaihtute chuan an phatsan lo va. Pathian zawlneiten an hrilhlâwk angin a ni thum niah lo nung lehin an hnenah a inlâr a. Zawlneite hian a thawh leh tur thu chang lo pawh a chungchâng thu sing tam tak an lo hrilhlâwk a. Kristian pawlho, a hming chawia an phuah tâkte chu vawiin thleng hian an la chimit lo cheu a ni.1

Hei lo hi chu Isua chanchin a ziak lo.
2) Thallos: Isua Thihlaia Thim kha Niawklem a ni
Kristian ni lo, mahse Isua chungchâng ziaktu hi an awm neuh neuh va. A tlângpui thuin a chuan chhezâwnga ziak an ni deuh vek. Chûng zîngah chuan Thallos-a hi a hmasa ber pawl a ni ngei ang. Ani hian CE (AD) 55-na velah khan Greek \awngin lehkhabu volume thum zet a ziak a. Troy khawpui tlûk chhiat a\anga CE 50-na chhung thil thleng a ziak a ni. Mahse vanduaithlâk takin a lehkhabu hi hmuh tur a awm tawh lo! Amaherawhchu vanneihthlâk tak maiin Thallos-a thuziak chu Kristian lehkha ziaktu pakhat, Sextus Julius Africanus-a (CE 160-240 vel) chuan a lehkhabu History of the World (CE 220 vela a ziah)-ah a lo hmang (quote) chhawng nual a. Chu chuan kawng ro thui tak a su ta a ni. Mahse Thallos-a lehkhabu ang tho khan Africanus-a lehkhabu (History of the World) pawh chu hmuh tur a awm leh chuang lo hlauh mai leh pek a! Mahse historian pakhat, Georgius Syncellus-a lehkhabu Chronicle (CE 800 vela a ziah)-ah Sextus Julius Africanus-an Thallos-a a hnialna a lo lakai chhawng hlauh mai a. Chu chu kan thu lakna hnâr awm chhun a ni ta a ni.2  A chhawng \uk mai a nih ber chu.

Thallos-a chuan Isua thih laia thim lo awm kha a lo hre ve a. Mahse Pathian hnathawh niin a ngai lo, niawklem (solar eclipse) a ni tiin a sawi. Chu chu Sextus Julius Africanus-a chuan a hnial a, “A lehkhabu pathumnaah chuan Thallos-a chuan kha thim kha niawklem (solar eclipse) mai mai a ni tiin a sawi a. Ka ngaihdan chuan chu chu a dik lo a ni,’ tiin a sawi.3

Isua chanchin dang kan hmu tam lo khawp mai. Thil pakhat erawh a chiang: Thallos-a hian Isua thihlai vela thim lo awm kha a hre ngei a ni. Ziak a chhiar nge thu thang a hria tih erawh hriat a ni lo. Thallos-a hian Isua chanchin tlem te chu a thai lang ngei mai a. Mahse sâwtna lam rawngkai a ni thung. Kan sawi chho zel ang a. Classical writers kan tih bîkte hian a tlângpuiin Kristianna hi an sâwt deuh vek a ni. Isua a thih pawh khan Pathian inrawlh ngeia ngaihna kha a awm a ni a. Mahse Thallos-a chuan thil thleng naran angah a ngai nghet hmiah thung. Thallos-a hian CE 55-na velah a ziak kan tih tawh kha. Chuvangin Isua beihna tur thu eng emaw tak chu hmu sela a hmaih hauh lo vang tih a chiang a. A mimal chanchina kai dum eng emaw a hria a nih lek phei chuan a hlah lo vang. Niawklem chungchâng bak hi Isua chanchin a sawi hmuh tur kan nei lo. A lehkhabute hi hmuh tur a awm tawh loh vang pawh ni fa hmiang. Mahse thil pakhat erawh kan chhuidawn thei: hria sela chuan a ziak ngei ngei ang a. A thu hniala ziak chhawngtu Sextus Julius Africanus-a emaw, a hunlaia Kristianna leh Isua ngei pawh dodaltute khan an ziak kur ngiai nguai tur a ni. Mahse heng hi eng mah kan hmu si lo. A bîk takin Isua naupanlai emaw râwlthar a nihlai emaw lam phei chu engmah a ziak lo a ni ngei ang.

3) Pliny the Younger: Kristianten an Biak Krista Chu
Pliny-a Naupang Zawk tia an koh mai \hin Gaius Plinius Caecilius Secundus (ca. 61-113 CE) hi Pliny Upa Zawk-a (Pliny the Elder-CE 23-79) tupa (nephew), fa atana a lâk (adopted) ni bawk a ni. Rome khawpui rorelna hmuna senator ni pha a ni a; ukil ropui tak a ni bawk. Governor nihna chelhin CE 111-113 vel khan Asia Minor rama Pontus-Bithynia hmunah a awm nghe nghe. Governor a nihlaiin Rome ram Lalber (Emperor) Trajan-a hnenah lehkha vawi tam tak a thawn a, Emperor Trajan-a pawhin a chhâng lêt a. Chuta a lehkhathawnte chu lehkhabu angin CE 100-109 velah khan a siam ta a. Aman bu 9 zet a siam hman a, a hnuhnung ber, bu 10-na chu a thih hnuah an ti chhuak thei chauh va ni. A lehkhabu 10-na hi Governor a nihlaia a ziah a ni a, CE 112 vela a ziah ni ngeia rin a ni.4

Bu 10-na, lehkhathawn 97-naah chuan Kristian tih leh Krista tih hi a chuang a. Pliny-a hian Governor a nihna angin sakhaw chungchângah pawh ro a rêl nasa hle niin a lang. A hnuaiah hian Kristianna chuan hmun a chang lo hle mai. Lalber Trajan-a hnena a ziah dân chuan Kristiante hi manin a dâwp fo va, a vauvin tihduhdahna hial a lek kawh \hin a ni. Mahse chuti chung chuan Kristianna chu reh lam pan a hnêkin a darh zau telh telh a ni tih a sawi bawk.

Chutih mêk lai chuan mi \hen khat, tihduhdahna avanga hnung tawlh te, Rome-ho pathian lama Kîr leh te leh Lalber Trajan-a lim hmaa inthawina hlan pawh an awm bawk tih a sawi. Hnung tawlhte hian KRISTA hming an sawi chhia a ni tiin a sawi zui bawk. Heta Pliny-a hmuh chhuah chu Kristiante hian Krista chu Pathianah an pawm a, mawngmaina pawh a hnenah an hlan \hin a ni. Kristiante chuan chutih hunlai chuan kal hmang fel tak an nei a, pâwl ngel nghet tak an ni tawh tih a hmu chhuak bawk.5 Lehkhathawn 97-na ringawtah pawh ‘Kristian/Kristianna’ tih hi vawi 8 zet a hmang a, KRISTA tih hi vawi thum a hmang bawk. Lalber Trajan-an Pliny-a a chhan lêtnaah pawh ‘Kristian’ tih chu vawi khat a lang ve nghe nghe (lehkhathawn 98-na).

Thallos-a ang bawkin Pliny the Younger-a hian Kristianna a ngai thei lo hle a. Mahse ani pawh hian Isua/Kristianna chu do hle e ti lovin Isua chanchin, a tetlai emaw, râwlthar a nihlai emaw reng reng a ziak bîk chuang lo.
           
4) Suetonius: Fuihpawrhtu Chretus-a
Valerius Maximus-a hi Rome Lalber, Tiberia (42 BCE- 37 CE) hunlaia thu ziaktu lâr tak a ni a. Kum CE zabi khatna hunlaia lehkha ziaktu ropui berte zinga mi a ni hial awm e. Valerius Maximus-a sawi dan chuan Praetor Peregrinus6 chuan mi fingho (astrologers) leh Kaldai mite chu Rome khawpui a\angin a hnawt chhuak a. Chumi rual chuan Juda-ho pawh Rome sakhua leh hnam dân tihchhiat tumah puhin anmahni ram lamah a hawtîr hlawm a ni.7 

Juda-ho Rome khawpuia an awmna chin hi a rei tawh hle a. BCE 139-ah an lo awm daih tawh a ni tih ziaka sawi chiang hmasa bertu chu Valerius Maximus-a hi a ni. BCE 139-a hnawh chhuah tur an lo awm tawh chuan an awm \an tirh tak phei chu chu ai chuan a rei tawh ngei ang. Emperor Augustus-a (63 BCE-CE 14) kha Rome khuaa Juda mite chungah a \ha \hin hle a ni tih Juda philosopher Philo-an a ziak a. Emperor Tiberius-a (14–37 CE) chuan Juda mi eng emaw zat chu CE 19 khan Sardinia-ah a tantîr hlawm a ni tih Josephus-an a sawi bawk.8 Juda-ho hi Rome khawpuiah hian eng tianga lo awm nge an nih tih hriat vek ni lo mah se General Pompey-an BCE 60-na vela Jerusalem a lak \uma sala a man kha Judaho Rome khawpuia an luh runpui chu a ni a tih theih awm e. 9 

Emperor Claudius-a (CE 41-54) hian Rome khawpui a\angin Judaho a hnawt chhuak tih hi ziakin kan hmu a. CE 49-na vela thil thleng kha niin a lang. Claudius-a thupêk hi sawi dan inang lo hret a awm a. Suetonius-a ziah dan chuan ‘Claudius-a chuan Judaho chu CHRESTUS-a huhâng avanga buaina an thlen chamchi avangin Rome khawpui a\angin a hnawt chhuak a’ (“Since the Jews constantly made disturbances at the instigation of Chrestus”).10 ‘Chestus-a huhâng avangin’ tiin kan sawi puat nain a awmze bulah chuan Chrestus-a hi buaina siamtu/fuihpawrhtu (instigator) a ni zawk mah a ni tiin a sawi theih bawk. 11 Sawi dan dang a la awm a. Dio Cassius-a sawi dan chuan Claudius-a hian ‘a hnawt chhuak lo va, mahse anmahni hnam dan kalphung zawh tho siin, inhmuh khawmna siam tawh lo turin thu a pe zawk a ni’.12 Hetia historian-te thu a inhmuh bîk loh avang hian zirmi \hen khat chuan thu lâi an la a, Claudius-a hian Judaho zawng zawng a hnawt chhuak vek lo va, helnaa inhnamhnawih nia langte chauh a hnawt chhuak a ni ang. Tirh. 18:2 pawh hi thu uarna mai mai a ni ang, tia sawi pawh an awm.13 Hetia a tihna chhan pawh hi Claudius-a leh Herod Agrippa-te in\hian \hatna rah a ni hial ang, tiin Thuthlung Thar mithiam lar tak, F. F. Bruce-a chuan a sawi.14 ‘Chrestus-a buaina siam’ kan tih tak mai pawh hi zirmite chuan Rome khuaa Judaho zinga Kristian zirtîrna kha ni ngeiin an ring.15

‘Chrestus’ a chu tunge ni reng reng ang le? Chrestus tih chu Rome leh Greek miten ‘Christus’ tih an sipel dan a ni a.16 A thu hrimin ‘Chrestus’ tih chu ‘Krista’ tih sawina sipel dik tak pawh a ni chuang lo va, sal hming tlânglâwn tak a ni thung. A reng reng thuin Krista/Isua chu Rome khuaah kalin eng mah a han ti lo va. Claudius-a hunlai khan KRISTA tia hriat lar theih turin kha nihna (title) kha tlang hriatah a la thang chhuakin a rinawm loh bawk. Mahse Suetonius-a khan kum 70 zet hnua a ziah a ni a, chuvangin ni tur riakah a ngai ve tawp tihna pawh a ni thei ang chu.17 

Chrestus tih chu KRISTA tihnaah lo ngai nghet pawh ni teh reng ila, hei bak chham hi chu Suetonius-a thuziakah hian Isua/Krista hringnun, a hun hmasa leh hnuhnung lam pawh hmuh tur teh chiam a awm chuang lo. ‘Kristian’ tih hi a lam ri a, chu chu a ni deuh mai.18 

5) Tacitus: Krista, Tihhlum Chu
Cornelius Tacitus-a pawh hi Roman historian ropui berte zînga mi tia chhal ngam a ni. CE 54 vela piang nia ngaih a ni a, CE 116 velah a boral a ni awm e.19 A lehkhabu ziah zîngah chuan Annals20 hi a chhuantawlawl a ni a. Emperor Tiberia lal a\anga Nero-a thih inkâr ziahna a ni. Kum 54 chhung thil thleng ziahna a ni ber. Hemi hun chhunga thil thleng chhuina atan chuan he lehkhabu aia rintlâk zawk a awm bîk kher awm lo ve.21

Annals bu 15-naah hian Tacitus-a hian Lalber Nero-a hunlaia Rome khawpui kan thu kha chiang takin a ziak a. Nero-an khawpui thar, ama hming chawia din a tum thu te, ni 5 chhung teh meuh khawpui chhung a kan thu te a ziak a. Rome khawpui kha district 14-a \hen a ni a, district 4 chu a him pial a. District 3 a kang ral \hak a, district 7 dangte chu an kang nial nual chauh. Kha thil thleng avang khan mipui an sahâwk hle mai a. An pathian (Vulcanus, Ceres, Proserpina leh Juno) an rawn hnuah mei chu tu emaw thupêk avanga lo chhuak ni ngeiin a lang ta tlat mai a. Chumi lak a\anga inphen nan Nero-a chuan Rome khawpui haltuah Kristiante chu a puh ta mai a. Hemi \uma Nero-an Kristiante a tihduhdah dan hi Tacitus-a chuan heti hian a ziak a,
Chu thu lo ri chhuak ta mai chu la peng turin Nero-a chuan chutih laia mipuiten Kristian tia an sawi maite chu thiam loh chantîrin an chungah hlei a len ta thung a. Anniho hian tihduhdahna leh hrehawm nasa tak an tuar ta a ni. An pawl hming sak chhan CHRISTUS-a chuan Lalber Tiberia lallaiin kan rorêltu pakhat Pontia Pilata kutah hremna namen lo tak a lo tuar tawh a. Chu puithuna âtthlâk leh chimawm chungchuang tak chu thawk khat lai atan a reh deuh va. Mahse Judai ram, chu thil lo in\anna hmunah chang ni lovin Rome khua, khawvel hmun tina a chhia a \ha fuan khawmna khawpuiah meuh pawh a lo darh ta hial a. Thiam lova puhte chu man an ni a. Anmahni inpuanna ang zelin mipui tam tak thiam loh chantîr an ni a. Rome khawpui kâng avanga man an ni vek chuang lo, mihring inhuatna rawng kâi a ni ber zawk. An thihna chu anchhe tinrengin a zui a. Ramsa vunin an tuam a, ui kawlhin an pet thlêr a, a \hen chu thing kawkalhah an khêngbet bawk a, a \hen chu zan lamah hal en (nightly illumination) ang main mei alhin an hliauvin an hal hlum bawk a. Nero-a chuan a huan chu chutiang tihna atan a thawh a. Misual tawp khâwk, thih phu hliah hliahte chunga mite entawn atana tawrhtîr pawh ni se a rapthlâk em avangin mite thinlungah khawngaihna a lo intuh ta hial a. Vantlâng \hatna tur ni pawhin a lang tawh lo va, tu emaw nunrawn thiltih inhrikthlâkna lek fang niin a lang zawk a ni.22
Kan thupuiah kan lut leh ang a; Tacitus-a hian Pilata kuta Isua tawrhna a hria a. Mahse hei bak hi chu Isua chanchin reng reng a ziak zui chuang lo.
6) Mara bar Serapion-a Lehkhathawn
He lehkhathawn hi Syriac \awnga kum zabi 17-na hunlai vela ziah kha nia rin a ni a, tunah hian British Museum-ah hmuh theihin a la awm. He lehkhathawn ngau ngau lo phei hi chu he lehkhathawn chungchâng sawina/sawi zuina thuziak hlui dang eng mah a awm lo va. Tlai khaw hnua mithiamten he lehkhathawn an zir chianna bak hi hmuh tur a awm lo niin a lang.

He lehkhathawna a lan dân chuan a ziaktu hi Mara bar Serapion-a a ni a, CE 73-na23 vel hunlai kha a ni. Serapion-a chuan a fapa, Serapion-a tho hnenah Syriac \awngin lehkha a thawn a. Chuta a lehkhathawna mi chu tuna kan sawi tur hi a ni. Lehkhabu ziaktu pakhat, Voorst-an chu lehkhathawn chu heti hian a ziak chhâwng a,
Mi fingte chu rorêltu nunrawngin tihluihnaa a khung beh a, an finnate chu chêksawlh a ni a, an ngaihtuahnate chu awpbeh a nih a, vengtu reng reng an neih loh chuan eng nge kan sawi theih tawh ang? ‘Atheni khaw mite khan Socrates-a an tihhlum khan eng nge hlawkna an neih? An sualna avang chuan \am leh hripuiin a nuai ta a nih kha. Samos khaw miten Pythagoras-a an tihhlum khan eng nge lo thleng? Mitkhap kâr lohvah leiin a vur pil ta a nih kha. Judahovin an lal fing tak an tihhlum khan eng nge an an zui? An ram kha a boral zo ta a nih kha. Pathianin heng mi fing pathumte phuba hi a la ta a ni. Atheni khaw mite chu an \am hlum ta hlawm a; Samos khaw mite pawh tuipuiin a lem zo ta a; chutiang bawkin Judaho pawh an ram chu ram rovah a lo chang zo ta a, anmahni ram ngei a\ang chuan um bovin an awm a, ram tin hnam tin zîngah an darh sarh zo ta a ni. Socrates-a chu Plato-a avangin a thi hlen lo va; Pythagoras-a pawh Juno lim avangin a thi hek lo, lal fing pawh chu a dan thar lungphum avang chuan a thi na hek lo.24
Serapion-a hian Isua hming a lam ri lo va, mahse tu dang a sawi lo tih a hriat theih thung. Hei vang hian amah hi Kristian a nih a rinawm loh va. Socrates-a leh Pythagoras-a ang bawkin dik lo taka tihhlum a ni tih a sawi mai a ni. Huang khatah a khung tihna a nih chu.25 Serapion-a hian Isua felna leh dikna hi a hria a. Amaherawhchu hemi chin bak hi chu Isua hringnun lam chu a ziak bîk lo.
7) Lucian of Samosata: Mi Fing Khenbeh
Lucian a hi Syria rama Samosata khuaah CE 120 vel khan a lo piang a; CE 200 vel khan Egypt emaw Greece ramah emaw a thi nia hriat a ni. Thusawi mi (rhetorician) ropui tak a ni awm e.26 A thu ziak lamah hian Kristiante a beihna kan hmu nual a. Kut chhuak pawh a ngah khawp mai. A lehkhabu pakhat, Zawlnei Der Alexander-a (Alexander the False Prophet) tihah hian ‘Kristianna’ (Christianity) tih hi \um thum ngawt a lang a. A thu chheh reng rengah hian Kristiante a tai ran zel a. Pathian awm ‘ring lotu’ (atheist) tih leh ‘Kristiante’ tih chu thuhmun rengin a ngai hmiah mai a ni.27

Kristian leh Isua chungchâng a thai lanna ber chu a lehkhabu pakhat, Peregrinus-a Thih Thu (The Passing of Peregrinus) tih hi a ni. A lehkhabuah chuan Peregrinus-a, Proteus-a tia koh bawk, chu a hringtu pa a thah avangin Rome khawpui a\ang hnawh chhuah a ni a. Chuta a tei rawlaihnaah chuan Palestina rama Kristiante chhar chhuakin an zîngah a khawsa ta a ni. Lucian-a sawi dan chuan Peregrinus-a chu Kristiante zîngah pawh a tla tlum hle awm e. Peregrinus-a chu zawlnei angah an ngai a, an serh leh sang kaihruaitu, synagogue hruaitu, engkima engkim a ni mai, a ti a. An sakhaw lehkhabute a hrilhfiahin a ziah pawh a ziak ve nghe nghe a, pathian ang maiin an zah a, dân petuah an hmang hial a, anmahni venghimtuah an ngai a. Tun thlenga an la biak zui tlat, sakhaw thar a din avanga Palestina rama an khenbeh tâk hnuai deuh chauhvah Peregrinus-a chu an dah hial a ni, tiin a ziak.28

Kristiante chu diriam takin a deu sâwn a, ‘Dan petu hmasa ber chuan unau vek an ni tiin a zirtîr a, Greek pathiante chu kalsana amah MI FING KHENBEH (crucified sophist) chu biaa a dânte zawm turin an zirtîr a,’ tiin.29 Lucian-a ngaihdan chuan Isua chu SOPHIST a ni a. Hei hi hman dân duhawm lem lo tak a ni. A tirah chuan sophist tih hi nihna ropui tak a ni a. Atheni khuaah chuan sophist chu grammar, thusawi lam (rhetoric), politics leh mathematics lama mithiam chung chuang bîk sawina a ni \hin a, nihna sang leh ropui tak a ni \hin. Mahse a mihringin an zir loh vangin he ngaihdan hi a tla chhe chho hle a, hetih hunlai phei hi chuan dawt sawi hmang emaw, mi bumtu emaw sawina ang hiala ngaih a ni tawh.30 

Kan sawi thuak ang khan he lehkhabu (Peregrinus-a Thih Thu) hi Kristiante hmuhsitna lehkhabu a ni a. Isua pawh chu BUMTU anga chhuah a ni der mai. Hei bak erawh hi chu a hringnun chungchâng ziah lan a awm chuang lo.

A chunga kan sawi tâk hun hmasa lama ziaktute hian Isua leh Kristiante leh Kristian sakhua hrim hrim hi an hal hle a ni tih a hriat theih a. Isua chanchin a rawn lan zeuh pawhin râwlthar a nih hunlai chungchâng erawh hmuh tur a awm lo. An ziah lanna hmunah reng reng chuan hmuhsitna lam rawngkai an ni vek mai a (Josephus-a tih loh chu). Chutih ruala rawn lang thei erawh chu Isua nunah kai dum, tlang ngaih leh Juda sakhaw kulmût lutuk maiin a ngaihthah theih hauh loh thil a ti lo a ni ngei ang, hmuh tur a awm lo em mai. Entîrna lo siam ta ila: Isua kha India ramah emaw, Tibet ramah emaw rawn kalin Hindu emaw Buddhist sakhua emaw zirtîrna rawn zir thiamin Palestina rama Judaho zîngah hmang \angkai ta sela. Chu chu sakhaw serh leh sang kaih pawlhna (syncretism) dik tak a ni a. Juda sakhaw hruaitu kutmût em em mai rual chuan an helhin an man dawn chiang em em mai a. Amah an beihna ber tur pawh kha a ni. Tihdam theihna a neihte kha India/Tibet ram a\anga a rawn hawn a nih ngat phei chuan pawm theih a ni lo. Kan sawi tâk angin khi’ng ziaktute khian hmun leh hmunah an rawn hre lo a nih pawhin eng kawng emaw talin an hre ngei ngei tur a ni. Kristian sakhua beia tihchhiat tumtute hian hetiang lam thu maksak leh danglam tak takte hi hre ta sela chuan an sawi hmaih hauh lo vang. An sawi miau loh avangin ‘sawi tur a awm loh vang a ni ang,’ tiin thu tlukna min siamsak lo thei lo a ni.




Bung 2
Isua Palestina Ram Chhungah a Awm Tih Sawitute
Bung hmasa lama kan sawi tawh ang khan hun hmasa lama ziaktute khan a tlangpui thuin Isua chanchin an thlur lo hle niin a lang a. Kan sawi tâkte bâkah khan thuziak \hen khat, Isua chanchin chiang taka sawinate pawh a awm tho mai. A \hente chu ngaihnawm tak tak, awih harsa bawk site an ni nawk hlawm. Tuna kan thlur bing turte hian Isua chanchin an sawi a, Palestina ram a chhuahsan lo niin a lang.
1) Toledot Yeshu: Isua Chanchin Bu
Toledot Yeshu/Jeschu hi Kristian dodalna rilru pu chunga Juda miten Isua chanchin an ziahna a ni a. Ziaka a awm hma (thua inhlan chhawn hunlai) khan Kristiante epna atan an lo hmang lâr fu tawh niin a lang. Mithiam \hen khat ngaihdan chuan Toledot Yeshu hi mi pakhat kut chhuak a ni lo va. Ziaka dah a nih hnuah pawh hian bu hran hran (versions) a awm a ni awm e.1 CE 800 hnu lamah phei kha chuan Europe leh Middle East lama Judaho zîngah heng bu hrang hrangte hi an darh nual nia sawi a ni. He lehkhabu hi Judaho chuan Kristianna dodalna kawngah an \angkaipui hle a ni awm e.2 A bu original ber tia sawi dawt tur hi a awm chiah lo nain Johann Wagenseil-an CE 1681 kuma a chhuah kha a lar zui ta deuh ber a, hman zui pawh a ni ta ber a ni.3

He lehkhabuin a sawi dan chuan khawvel kum 4671-naah, Lal Jannaeus-a lallaiin Israel ram chu vanduainain a tlâk buak a. Chutihlai chuan mi tlâktlai lo tak, mi intlakral leh lepchiah tak mai hi Juda hnam a\ang chuan a rawn chawr chhuak nawlh mai a. A hming chu Joseph Pandira a ni. Tlangval sa inphut \ha tak, hmelah pawh duai lo a ni a. Mahse rûkru leh tharum thawh mi a ni a. Judai rama Bethlehem khuaah a cheng a. A \henawm lawkah chuan hmeithai pakhat leh a fanu, Mirjam-i (Miriam-i tia lehlin pawh a awm) an cheng ve bawk a. Chu hmeithai chuan a fanu Mirjam-i chu tlangval nelawm leh Pathian \ih mi, Jochanan-a (Johana), Rabbi Simeon-a zirtîr nen a inhualtîr a.4

Sabbath ni dawnin Joseph Pandira chuan Mirjam-i chu a ngaihmelh ta a. A pindan kawngkhar chu kikin a pasal hual Jochanan/Yohanan-a lem changin a hnenah a lut ta a. Chutianga a rawn che ta mai chu mak a ti hle na chungin a duhthlanna ang tak ni lo mah se a inpe ta a. Chumi hnu lawkah chuan Jochanan/Yohanan-a chu Mirjami hmu tur chuan a rawn kal ta a. Chutia a ze pangngai ni hauh lova a rawn che ta mai chu mak a tih thu a lo hrilh a. Chutah chuan Joseph Pandira-a thiltih tenawm tak chu an hre chhuak a. Mirjam-i chuan thil sual lian tak a ti palh a ni tih an hre ta a.

Yohanan-a chu Rabbi Simeon-a hnena a kal thuai a, an chanchin duhawm lo tak mai chu a thlen ta a. Mahse Joseph Pandira-a chu thiam loh chantîrna meuh tur chuan finfiahna an nei thei lo va. Miriami chu a rai ta bawk nen, Yohanan-a chuan Babulon lam a pansan ta a. Miriami chuan fapa a hring ta a, a hmingah a nu\apa hming chawiin Yehoshua a sa a. Yehoshua chu a hnuah Yeshu tiin an thlâk a. Ni riat niin a serh an tan a. Thil zir thei khawpa a lo leikan hnu chuan Mirjami chuan Judate dân zir turin sikul a kaitîr ve ta a. Ni khat chu Yeshu-a chuan puithiam hmaa a kalin a lu a khuh lova, zah lohna a lantîr a. Chu thu chuan titi a titamin sawn leh fa thianghlim lo a nih ngei rin a kai phah a. Joseph Pandira sawn ngei a ni tih an hmu chhuak a, Miriami pawh chu a inpuang ta nge nge a! Chutia an hriat chhuah takah chuan Yeshu-a pawh chu Galilee chhak lamah a tlanchhia a.5 Chutah chuan kum eng emaw zat a khawsa ta a.6

Temple sak a nih khan Lal Davida khan a lungphum an laih laiin lung pakhat hi a chhar a, chutah chuan Pathian hming hi a inker a. Chu chu lain Hmun Thianghlim Berah a dah ta a ni. Chu Pathian hming sawi hlei theih loh (unutterable/ineffable) chu temple kila lungah (corner stone) an ker a. Chumi hming hmang chuan thiltihtheihna nasa tak a neih theih a ni. Ni khat chu Yeshu-a chuan Galilee a\anga rawn kalin a rûkin temple-ah chu hming chu a zir ta a.7

Chumi hnuah chuan Israel mi tlangval zathum leh sawm (310) zet a khâwm a. “Messiah ka ni, Isaian a hrilhlâwk, ‘Ngai rawh, nula thianghlim chu a rai anga, fapa a hring ang a, a hmingah Immanuela an sa ang’ tia a sawi kha ka ni,” a ti a. A hnung zuitute chuan ke bai hi an rawn hruai a, Pathian hming (Ineffable Name) hmang chuan a lo tidam ta mai a! Chu velah Messiah, Chungnung Bera Fapa tiin an be ta mai a ni. Chu thu chuan Jerusalem a thleng a, Sanhedrin te chuan Yeshu-a chu man turin thu an titlu a. Annani leh Ahaziah-te chu a zirtîra \ang dera Jerusalem-a kal tura thlêm turin an tîr a. Puithiamte chuan manin Lalnu Helene-i hnenah an hruai a, “He mi hi dawithiam a ni a, mi tin reng a hîp khawm a ni,” tiin an hêk a. Yeshu-a chuan, “Hmanlai zawlneite pawh khan ka lo kal tur thu hi an sawi lâwk a ni,” tiin a chhâng a. Lalnu chuan puithiamte chu, “In dân buah (Torah) chutiang chu a awm em?” tiin a zawt a. Anni chuan, “Awm chu awm a, mahse hepa chungchâng hi chu a ni lo; Messiah chhinchhiahna hepa hian a hlenchhuak hauh lo,” an ti a. Chumi lai chuan mitthi ruang an rawn la a, Yeshu-a chuan a kai tho ta mai a, Lalnu Helene-i chuan a chhuah ta a ni.
Puithiamte chuan Lalnu hnenah chuan an hêk leh a. Lalnu chuan mi pahnih tîrin a kohtîr leh ta a. Pathian Fapa anga a inchhal lai takin an va hmu a. A zirtîrte chu lo dodal lova inmantîr mai turin a ti a. Chutah chuan Pathian hming (Ineffable Name) chu a lam leh a. Hluma sava lem an siamte chu a thlawhtîr ta mai a, buhrawtlung te chu tuiah a lantîr bawk a! Lalnu mi tirh pahnihte chu an thil hmuh chu hrilh turin a tîr lêt leh ta a. Lalnu chuan chu thu a lo hriat chuan mak tiin a khur a. Puithiamte chuan Judah Iskarioto chu Yeshu-an a hman \hin Pathian hming hawrawp chu zîr turin an thlêm ta a. Ani pawh chuan Lalnu hmaah chuan thil makte a ti thei ta mai a! Juda Iskarioto leh Yeshu chuan thilmak an intihsiak a. Chumi lai chuan an pahnih chuan Pathian hming hawrawp chu an theihnghilh dun ta a. Chu velleh Yeshu-a chu an man a. A lu an khuhsak a, manding (theibuhfai/pomegranate) tiangin an vua a. Pathian hming hawrawp chu a theihnghilh tawh a vangin engmah a ti thei tawh lo. Tiberia synagogue-ah an hruai a, banah an phuar bet a. A tui a hal avangin zu thur (vinegar) an pe a. A luah hling lukhum an khumtîr a. Upate leh a zuitute inkarah inhnialna nasa tak a lo chhuak ta a, a zuitute chuan Antioch emaw Aigupta ramah emaw chhuahpui mai an duh a. Mahse Yeshu-a chu Kalhlên Kût hma ni thleng chuan chutah chuan a awm ta reng a.
Yeshu-a chuan Temple-a kal leha Pathian hming hawrawp thurûk chu neih leh a duh a. Sabengtung chungah chuangin Jerusalem a lut a. a zuitute nen chuan temple-ah an lut a. An zînga pakhat Judah Iskarioto chuan Yeshu chu temple-ah hmuh theihin a awm dawn tih puithiamte a hrilh a, tichuan Yeshu chu an man leh ta a. Puithiamte chuan a hming an zawt a, hming hrang hrang a lam kual a: Mattai, Nakki, Buni, Netzer tihte a lam a. Bible châng a sawi apiangte chu puithiamte chuan Bible châng vêkin an phet thla \hin a.
Yeshu-a chu Kalhlen Kut hma ni, darkar 6-naah an tihlum ta a. Chumi ni chu Sabbath ni a ni chiah bawk a. Thinga khaikan an tum a, mahse a tliak ta mai a! A chhan chu Pathian hming hawrawp a hriat laia thil a tih theih lai khan thing reng rengin amah an dawl tur a ni lo, tiin thu a lo pe lâwk tawh a ni. Mahse thing a nih ve chiah loh avangin zikhlum kuang a lo lam hmaih hlauh mai a. Chutah chuan chawhnu \awng\ai hun thlengin an khaikang ta a. Pathian lehkhabuin ‘a taksa chu thingah zan khuain khaikanin a awm tur a ni lo’ a tih avangin khawpui pâwnah an phûm ta a.
Chawlhkâr ni hmasa ber niin a hnung zuitu huaisen tak takte chu Lalnu Helene-i hnenah kalin an thah taka chu Messia ngei a ni tiin an sawi a. A thlânah chuan hmuh turin a awm tawh lova, a sawi lâwk angin vânah a chho ta a ni an ti a. Ngun taka an zawn hnuah pawh thlanah chuan hmuh tur a awm lo tak tak a. Mahse huan enkawltu chuan thlan a\anga lain huana luang lui te kam \iau vutah a phûm a lo ni a. Lalnu Helene-i chuan Yeshu-a ruang chu ni thum chhunga hmuhtîr ngei turin thu a pe a. Huan enkawltu chuan Rabbi Tanhuma a hmuh chuan Yeshu-a zuitute chuan a ruang chu an ruk bova ‘vânah a lawn ta’ tia an phuah zui mai loh nan a phûm ni tih a hrilh a. Puithiamte chuan a ruang chu an la chhuak a, sakawr meiah an \awn bet a, Lalnu hnenah chuan an thawn ta a, thu an chah zui a, “Hei hi Yeshu, vâna lâwn tura beisei chu a ni,” tiin. Lalnu chuan Yeshu-a chu zawlnei der a ni tih leh mipuite a kuai herin a hruai peng mai mai a ni tih a hriat chuan a zuitute chu diriam a, puithiamte chu a fak ta a.8
Toledot Yeshu hi a ngaihnawmin a châng phei chuan a nuihzatthlâk ang reng hle mai. Mahse Judaho tan chuan a lo \angkai ve viau tawh thung si a ni. Lehkhabu chhawrnahawm takah lo ngai tawh mah se he lehkhabu hi rinrâwla hmantlâk a ni em tih hi chhût a ngai a ni. Tlai khaw hnua ziah a ni tih kan hriat phawt a ngai ang. Mithiam Ernst Bammel-a phei chuan Middle Age (kum CE/AD zabi 14-na leh 16-na inkâr) vela ziah daih niin a ngai a. Mithiam \hen khat thung chuan a hma thei ang bera chhût pawhin Aramaic \awnga ziah hi kum zabi 4-na aiin a upa thei lo a ni, tiin an sawi. 9 Hei vang hian he lehkhabu hi a rintlâk tak meuh (authentic) a rinawm loh va, tuna kan hman ber (Wagenseil-a buatsaih hi) phei hi chu German Juda miin kum zabi 13-na vela Germany-a Judahovin tihduhdahna an tawrh hunlaia an siam a nih a rin theih nghe nghe a ni.10 Chu chu a dik a nih chuan Toledot Yeshu hian Isua chanchin ziak chipchiarin ngaihnawm hle mah se a thar lâm lutuk a, thu dik tak ziahna ni thei khawpin awih/pawm theih a nih hmel loh a ni. Amaherawhchu kan thu chhuilai mêk lam rawng a rawn kai ve a; Isua chu Galilee-ah a awm a ni. Ram danga kal bo angin a sawi hauh lo thung.

2) Isua Khenbehna: Mit ngeia Hmutu Ziah (The Crucifixion: By an Eyewitness)
Hei hi lehkhathawn a ni a. A makin a ngaihnawm a, mahse Chanchin |ha bu pali kan neihte thu nen chuan an inpersan hle. He lehkhathawna a inziah dân chuan a thawntu hi Esseer (Essene) pawl hruaitu, Upa (Terapeut) a ni a. Aigupta rama Alexandria khua a\anga an pâwlte zînga miin Isua thihna chungchânga an zawhna a chhan lêtna a ni. Jerusalem khua a\anga ziah a ni a. A ziaktu hian a sawi dân chuan Isua thih a\anga kum sarih (7) vel lek hnua a ziah a ni!

An sawi dân chuan Abyssinian Mercantile Company chuan Egypt-a Alexandria khuaah in hlui tak mai an hmu chhuak a. Chu in chu Greek puithiamho luah \hin a ni tih an hre chhuak bawk a. An lehkhabu dahnaah chuan savun lehkha (parchment) hlui tak, engtia rei nge ngaihsak hlawh lo va lo awm tawh tih pawh hriat loh khawp hi a lo awm a. Chutih lai chuan French mi, chu lehkha chhiar thiam chu a lo tel ve ngelchel a. Amaherawhchu a chhunga thu awm avang chuan Jesuit Missionary-te chuan tihchhiat nghal vek an duh a. Mahse eng tin tin emaw an hum thei hram a ni. Chu an savun lehkha hmuh chhuah chu Latin \awnga ziak a ni a. Masonic Fraternity pawlho kutah a lut ta a. The Crucifixion lehkhabu chhuah a nih lai hian Masonic Fraternity, Germany-ah him takin hmuh theihin a la awm ta reng a ni.
He savun lehkha an hmuh chhuahna in hi Essene puithiamten an lo luah \hin a ni tih finfiahna (archaeological evidential proof) pawh a awm ngei a ni awm e.11

Tuna kan sawi mêk, The Crucifixion tih buah hian lehkhathawn pathum a chuang a:
a) Pontia Pilata hma chiaha Governor lo ni tawh, Publius Lentulus-an Isua chungchâng a sawina, Emperor Tiberia hnena lehkha a thawn te,
aw) Pilatan Isua thihna tura lehkha a ziak (death warrant), Hebrai mawng amanga lehlin. Hei hi darsen (copper) phêka ziak a ni a. A lehlam phêkah chuan ‘Hetiang phêk ang chiah hi hnam tin hnenah thawn a ni’ tih a inziak (Israel hnam 12-te tihna ni maw?).
b) Jerusalem-a Esseer (Essene) hruaituin (Terapeut/elder) Alexandria khuaa an Esseer-puite hnena a lehkhathawn.
a) Publius Lentulus-a Lehkhathawn
Publius Lentulus-a hi kan sawi tawh angin Pilata hma chiaha Governor a ni. A sawi dân chuan12 “Isua chu pianphung renga zahawm leh hmel chhuanawm a ni a, a hmel entute tan chuan ngaihsan nghal ngawih ngawih loh theih pawh a ni lo. A sam chu thingsemim (chestnut) hmin \ha tak ang rawng a ni a, a beng a\anga a dar thla vel chu lei rawng eng siau ang a ni. Nazarene mite chin dân angin a chal laiah tak bari a in\hen phak a. A chal chu a mam hle bawk. A hmaiah chuan zûr leh chik reng reng a awm lo va, a uk deuh khak thung. A hnâr kua leh a hmuite chu sawisel tur reng reng a awm lo.
“A khabehmul chu a chhah deuh tap a, mahse a sam ang maiin a sei lem lo va, a laiah a in\hen phak a. A mit meng chu a rûk takin a \ihbaiawm a. A mit chu ni zung ang mai a ni a, a hmel chu a ropui em avangin ngun taka en reng chi pawh a ni lo. Mi a hauh chuan a tihlau \hin a; a zilh hauvin amah a \ap \hin bawk. Ngaihawm takin a awm a, hlimpuiawm tak a ni. A nuilai hmel hmuh tur a awm ngai lo va, a \ap reng mai a ni an ti.

“A kut leh bânte chu an mawi hliah hliah a. Titi châng hian mi a hîp em em a, zahawm leh hawihhawm takin a awm \hin. Mahse mi a titipui zen zen lo thung. Mipa, hmuh theih leh suangtuah theih zawng zawng zîngah a hmel\ha lâwt lak a; a nu, he ram vela hmeichhe hmel\ha ber hi a chhun a ni.

“Zirna lamah chuan Jerusalem khawpuiah hian mi filawr danglam bîk a ni a. A zir ngai mang lo va; mahse science lam thil zawng zawng a hre vek thung.

Chapal (sandal) a bun a, lu khuh lovin a kal mai \hin. Amah an hmuhin an nuih thla rawk fo va; mahse an belhchian meuh chuan hlauvin an khur leh \hin.

“He ramah hian hetiang mi hi hmuh leh hriat a la ni ngai lo niin an sawi. Dik taka sawi chuan, Hebrai miten min hrilh bawk a, hetiang thurâwn te, Kristan a zirtîr ang thurin ropui te hi an la hre ngai lo a ni. Juda mi tam takin Pathianah an chhâl hial a, an ring bawk a. Chutih rualin mi tam tak chuan nangmah (Kaisara) dodal angin an puh bawk.

“Tuma pawi a khawih hriat a ni ngai lo va, a \ha em em reng zawk a ni. Amah hriaa a bula awm tawhte chuan amah a\angin hlawkna leh hriselna an chang \hin tiin an sawi \heuh mai.”

Hei hi Pilata hmaa Governor nihna lo chelhtu, Publius Lentulus-an Kaisara (Tiberia) hnena lehkha a thawn kaihtawi a ni awm e.

aw) Pontia Pilatan Isua Tihhlumna tura a Thupêk (Death Warrant)
Lalber Tiberia Kaisara lal kum 17-na, March ni 27-naah chuan khaw thianghlim Jerusalem-ah chuan, Anna leh Kaiapha-te Pathian mite tana inthawina hlântu puithiamte an nih mêk lai chuan, Pontia Pilata chu Galilee chuan hnuaiah Ram Awptu niin rorelna \hutphahah a \hu a, Nazareth Isua chu rukru pahnih inkara krawsa khenbeh turin thiam loh a chantîr a. A thiam lohna mipuiin an sawite chu:
1)   Isua chu mi thlêm thlutu a ni.
2)   Sawrkâr pawisawitu a ni.
3)   Dân hmêlma a ni.
4)   Dik lo takin Pathian Fapa tiin a inchhâl.
5)   Dik lo takin Israel lal a ni tiin a inchhâl.
6)   Amah zuitu mipui, tumkau kenghovin temple-ah an lut.

Sipai zahotu (centurion) Quilius Cornelius-a chu tihhlumna hmuna hruai tura thupêk a ni. Isua Krista thihna chungthu hnial kalh tur hian tu pawh, mi rethei emaw hausa emaw pawh, khap vek an ni.
Isua thiam loh chantîrna thua hriatpuitu atana hming ziaktute chu:
1)   Daniel Robani (Pharisai)
2)   Joanus Robani
3)   Raphael Robani
4)   Capet (mi pangngai)

Isua chuan Struenus kawngkhar a\angin Jerusalem khawpui a chhuahsan ang.
Hei hi darsen (copper) phêka ziah a ni a. A phêk lehlamah chuan, “Hetiang phêk ang chiah hi hnam tin hnenah thawn a ni’ tih a inziak. 1810-ah khan Naples rama Aquila khaw hlui an laih chhuah \umin he darsen phêk hi sailungvar bel chhungah an hmu chhuak a ni. A original chu Hebrai \awnga ziak a ni a. Chu chu French \awng leh Sap\awnga lehlin a ni.13

b) Mit Ngeia Hmutuin Isua Khenbeh leh a Thawh leh Chungchâng a Sawina Lehkhathawn
Kan thlur bing tur, mit ngeia hmutuin Isua an khenbeh dân leh a thawh lehna chungchâng a sawina lehkhathawn hi a danglam tak zet a ni kan tih tawh kha. A ziaktu hi Essene mi kan tih mai, Juda mi ni tho si, mahse Juda sakhaw pangngai duh khawp lo va inla hrang, kal pêng tih theih, hruaitute zînga mi a ni a. Upa/Terapeut an inti mai a ni tih kan sawi nawn leh ang. He lehkhathawnah hian ‘Essene’ tiin a inziak lo va, ‘Esseer’ tiin an letling a, bracket chhungah ‘Esseens’ tiin an ziak bawk. A sipel hi a dang hlek a. Mahse hei hi chu a lehlin dân azira danglam hlek chauh a ni ang.
A ziaktu hian mit ngeia a hmuhte hi engmah a la theihnghilh hauh lo a ni tiin huai takin a sawi a.14 A sawi dân chuan Isua chu a sen têt a\anga Essene mite kâra seilian a ni a.15 A pa, Joseph-a pawh hi tawn hriat ngah tak, thutak pawh phâk leh Pathian laka mi invawng a ni. Ani chuan Isua chu hriatna leh finna kawngah a kaihruai nasa hle a. Isua leh Johana (Baptistu) chu râwlthar an nih laiin Essene mite zîngah an lawm lut rual a. Chumi hnuah chuan Galilee ramah a khawsa a, chumi hnuah Jerusalem-ah a rawn kir leh chauh a ni.16 An kalphung pangngai zawhin Isua leh Johana-te chu kawrfual var (thianghlimna entîrna) leh lei chawh phutna (trowel-thawhrimna entîrna) an pe ve ve a.17 Anni pahnih chu Pathian hriatna lama chak taka an \han avangin an pawl member puitling (order) atan an lawm lut ta a. An pawl inkaihhruainaah chuan an mi leh sa nghet tawhte chuan an duh phawt chuan an pâwlte awmna bîkah chuan awmin an khawsa thei a. A nih loh vêk pawhin pâwn lamah zirtîrna leh tihdam rawngbawlna neiin an kal chhuak thei a ni. Isua chuan pâwn lama rawngbawl a thlang a, Johana erawh chuan an pâwlte zînga awma Upa/Terapeut nih a thlang ta zawk a.18 

He mi china kan hriat theih chu Isua chuan a senlaia Aigupta rama an tlan chhiat tih lohvah chuan ram pâwn a pan hauh lo va; Galilee ramah chêngin leh Essene mite bulah a tap chawt a. Chumi hnuah rawng a bâwl ta a ni tih kan hmu.

Josefa, Arimathai khuaa mi leh Nicodema-te pawh kha a rûka Essene mi \antute an ni a. Nicodema ngat phei kha chu an pâwla nihna sang ber (highest degree of order) neitu niin a sawi bawk.19 

Isua thiam loh an chantîra khenbeh a nih tur thute a ziak zel a. Chhanchhuah an tum nain Isua zawk chuan a duh lo niin a sawi bawk. Isua chu an khêngbet ta a. An khenbeh dan pawh chiang takin a sawi a. Sanhedrin member-te chhiahhlawhten an ngen angin Isua chu misual pahnihte inkârah, an zînga sual ber a nihzia tilang thei turin an khêngbet a. An khenbehna kraws pawh a danglam bîk. Misual dangte kraws chu a ban ziding chhipah a kham phei kha chhuk kilh beh a ni a (T shape ang tawp hi), a chunglamah filawr a awm lo va; Isua kross chu a kham phei chunglamah a ziding kha a lawr chhuak bîk a ni. A hma lamah chuan ke nghah chhan tur a awm a. An phuar beh dâwna an rah chhan tur a ni. Hrui fei takin a banah rek tak, thisen kal tlang thei lova lung lama lêt leh vek turin an \awn a. Hei hian khenbehte thawk a tisak em em a ni.

Chutiang bawk chuan a keah chuan hrui fei takin an \awn leh a. Thisen kal tlang thei lo khawpin an \awn rek a, a thisen chu a lungah a lêt leh a. A kutah perek lian takin an kilh a, a keah erawh chuan, an tih \hin dânin, an kilh lo thung.

Isua kraws bulah chuan Josefa, Arimathai khuaa mi leh Nicodema-te chu an han kal a, Isua zirtîr Johana pawh beidawng takin an han hmu a. Isua dinhmun an han en chuan Nicodema chuan a la thi lo va, chhantlâk la awmin a ring tlat a. Johana erawh chuan a thi tawh ngei niin a hre thung. Josefa leh Nicodema-te hmalakna a zârah Isua chu an la thla ta a. Mahse chumi hma chuan sipai pakhatin a thi tawh ngei a ni tih finfiah nan a nâkah feiin a chhun a. A taksa chu a che miah lo va. Chuvang chuan sipai zahotu chuan a thi tawh ngei niin a hriat phah a, tichuan report chu a siam ta a. Hliam nasa lutuk lo amanga thisen leh tui a rawn luang chhuak a hmuh chuan a ziaktupa (mit ngeia hmutu) chuan beiseina a nei thar leh ta a. A chhan chu mitthi taksa amangin thisen leh tui a luang chhuak thei lo va, thisen khal tak, far tlem te chauh a chhuak thei tih an hre chiang em a ni.

Pilata hian an khenbehte ruang hi a hralh fo mhin a. Mahse Josefa hi mi zahawm tak a nih avangin pawisa seng hauh lovin Pilata hnen amang chuan a ruang hlawm phalna a hmu a. Isua taksa an lak thlâk chuan Nicodema chuan phûr takin a la thih loh thu leh a chakna a hloh ringawt thu a sawi chhuak a. Nicodema chuan Essene mite chauhvin an thiam, mi tihdam leh theihna tur damdawi leh hlo eng eng emaw chu Isua taksaah chuan a chulh a. Kût miak hmaa a lo chhiat loh nana ti ni awm takin a insawi a. Tichuan Josefa thlânah an dah ta a. A chhungah chuan rimtui leh mi tichak thei hnim an hal a. A rim leh a khu a chhuah loh nan thlân chu lung lian takin an lum hnan a.

Johana chuan a mhianpa chu a dam leh thei ang tih rin harsa a ti hle mai a. Chumi hnuah chuan thlaphannain a tuam vel mek a nu hnem turin Bethani khaw lamah an kal ta a. Sabbath nî ni mah sela Puithiam lal Kaiapha chuan enthlatute a tîr a. Pilata chuan chutia a thlâwna Josefa hnena Isua ruang a pe ta mai chu mak a tiin a rinhlelh phah hle a. Tute nge Isua mhian, a rûka a lam mang tlattute chu hriat chhuah a duh a ni. Chuvangin Puithiam lal chuan a chhiahhlawh, ralthuam kengte chu thlân vêng tur leh enthla turin a tîr a. Anni bâkah Temple vêngtute pawh a tîr bawk a.

Chumi zan, zanlaiah, khawvar lam hnaih tawhah chuan nasa takin lir a nghing a. Boruakte chu a hrehawm em em a. Lungpuite chu an che nasain an khi chat rem rum a. Chu’ng lung khi kar amang chuan mei alh a chhuak sen zuai zuai bawk a. Lirnghing avang chuan ramsate pawh awm ngaihna hre lovin an phîlî ruai a, hram tuar tuarin an tlan kual vel a. Isua zalhna thlân chhunga khawnvar inchhi eng chu a chhinna lungpui che sawn deuh avangin a phe kal zuau zuau reng a. Boruak hlauhawm tak leh lei lung che dur dur avang chuan puithiam lal chhiahhlawhte chu hlauhnain an khat ta a.

Unau pakhat, kawrfual var ha hi tlang chhîp lam amang chuan thlân lamah a rawn chhuk ta a. Chu kawng chu Essene mi chauh lo chuan an hre lo. Puithiam lal chhiahhlawhte chuan chutia tlang lam amanga kawrfual var haa muang chânga rawn chhuk an hmuh chuan an hlau ta em em mai a. Khua a la var chiang si lova, vantirhkoh, tlang amanga lo chhuk ngei a nih ringin an hlau a ni.

Unaupa chuan thu pêk a nih ang takin thlân chu a thleng a. Lung chu a lum sawn a, lung chungah chuan a châwl a. Chu chu an hmuhin sipaite chuan vantirhkoh tiin an sawi ta mai a.

Isua a thi emaw an tih amangin darkar sawm thum (30) zet a liam tawh a. Thlân chhunga a luh chuan eng ri emaw hi a hria a. A va en chian nâk chuan lawm sawi hleih theih loh khawpin a khat ta a ni! Isua hmui chu a che a, a thaw bawk a! Isua chu puih tumin a pan thuai a, a awm amang chuan thaw ri a lo chhuak a.  A hmaite chu nunna nei tih hriat takin a lo danglam tawh a, a mitte chu mak ti taka mengin kan unaupa (member nghet la ni lo, enthlâk lai mêk-novice) chu a en a. Tichuan Josefa leh Nicodema nen, an vain mi 24 zet thlânah chuan an rawn kal a. Thlân chhungah chuan an lut a, unau, Isua lo buaipui mêktu chu an va fin a. Isua chuan a Esseer mhiante a hmuh chuan a mit chu hlimnain a lo eng chhuak a. A hmai chu a dâng hle mai a. A lo \hu chhuak a, “Khawiah nge ka awm?” a rawn ti a. Josefa chuan engkim a hrilhfiah vek a.

Ei tur (date) leh chhang, khawizua chiah an pe a. Nicodema chuan wine a pe bawk a. Chumi hnuah chuan Isua chu a rawn harh fel a, amahin a tho chhuak ta mai a. Nicodeman damdawi (balsam) a hnawih avang chuan a hliamte pawh chu an lo dam man tawh a. A tuamnate chu an phelh zawh hnuah chuan Josefa chuan, “He hmun hi awm reina chi pawh a ni lo ve, kan hmelmaten kan thurûk hi an rawn hmuchhuakin min phatsan hlauh dah ang e,” a ti a. Mahse Isua chu thui kal turin a la chak tawk lo va. Kalvari tlang bul lawkah chuan huan a awm a, chutah chuan Essene pawl mite zînga mi pakhatin in a nei a, chutah chuan an awm ta rih a. Chumi hnuah chuan Isua thlân vêng tura an ruat (anmahni pawl zînga mi kha) kha va pui turin mi pakhat an tîr ta vat a. Anni chuan damdawi leh eng ilo an sulhnute an va tireh dawn a ni.

Chu mite pahnih chu an rawn lêt leh thuai a. Thlâna mi an rawn kal thu an rawn sawi a. Jerusalem kawng amangin hmeichhe pakhat hi a rawn kal a. Thlan chhinna lung chu lum sawna a hmuh avangin a hlau ta a. Isua taksa chungah chuan eng emaw thleng ngeia ringin hmanhmawh takin Bethlehem lam panin a kal ta thuai a.

Chumi hnu rei lo teah chuan Jerusalem amangin hmeichhia an rawn kal leh a, thlân chu an rawn pan a. Mak an tih em avangin thlân chhungah chuan an lût ta a. An zînga pakhat chuan Isua ruang a zawnna lamah kan unaupa pakhat zawk chu a hmu fuh ta a. An hlauh avangin vantirkoh emaw an ti ta mai a. An puipate (first degree-Isua tuamna buaipuitute kha member la ni nghet lo, fourth degree vel an ni) thupêk ang chuan hmeichhiate hnenah chuan, “Isua chu a tho leh ta. Hetah hian zawng suh u. A zirtîrte chu hrilh ula, Galilee-ah an hmu thei ang,” an ti a. Chu chu Josefa ngaihtuah chhuah a ni a. Chuti lo chuan a zirtîrte chuan Jerusalem khuaah an zawng mai ang a, Isua sa himna atan a mha lova a hriat vang a ni.

Hetih lai han Kalvari tlang bul huana in, Essene pawla mite taah khan an awm a. Isua chuan a zirtîrte chu a la dam ngei a ni tih hriattîra va hmuh a duh hle mai a. A duhna nasa tak avang leh a chak tawha a inhriat avangin va chhuah luih hram a duh a, thawmhnaw a dil a. Esseer hovin hna an thawha an hak mhin hnathawh kawr chu an pe a. Chu chuan a inthuam ta a, huanpu ang chiahin a lang a ni. Isua chu thlân lamah chuan a va kal a. Chutihlai chuan Mari Magdalene-i chu Isua zawngin a lo awm a. Isua a hmuh chuan huanpu emaw a ti a. Isua erawh chuan a hre reng a, a hmangaihna avang chuan a lawm hle a, a be ta a. A tawrhna leh a taksa dinhmunte avang chuan Mari chuan a la hre chuang lo va. Isua chu hlim takin a \awng chhuak a, “Aw Mari,” a ti a. Chu velleh chuan Mari pawh chuan a hre chhuak ta nghal a. A kea fawha kuah duh a.

Mahse Isua chuan a kut leh a nâka a hliam chu a zual ang tih a hlauh avangin a kuah ngam lo va. Amah a rawn pan mêk lai chuan Isua chu a hnung tawlh ta a, “Min khawih suh. Tunah la dam mah ila ka pa vana mi hnenah ka kal thuai dawn a. Ka taksa hi a rawih telh telh a, a la ral thuai dawn a ni. Tichuan ka thihna chu a famkim tawh ang,” a ti a. Marin a en reng lai chuan Isua chuan thawm a hria a, a hnung tawlh a, a inthiar fihlimsan ta a.

Olive tlângah a zirtîrte a hruai khawm a. Chutah chuan fuihna thute a sawi a. A mawngmaisak a, bân pharin mal a sawmsak bawk a. Chutih lai chuan thîm a rawn zing chûk chûk a, ni tla tur chuan khaw hmuh a tifiah lo zual bawk a. Chutihlai chuan Esseer unaute chuan Isua chu a tlai tawh a, kal turin an nghak reng tawh a ni tih an rawn hrilh a. Isua zirtîrte chu an \hing\hi a, lei lam an bih bawk a. Chutihlai chuan Isua chu hmanhmawh takin thîm zîngah chuan a pil bo ta a. Zirtîrte chu an rawn thawh chhuah leh meuh chuan Esseer unau pahnihte chu an thawmhnaw var inbelin an lo ding reng a. Isua chu a kal tawh avangin nghak lo turin an hrilh ta a. Tichuan hmanhmawh takin an chhuk ta a.

Isua kal bo dan chuan zirtîrte zîngah pawh beiseina leh inrintâwkna thar a siamsak ta a. Jerusalem khawpuiah Isua chu chhum zîngah vana lâk chhohvin a awm ta tiin an sawi darh nasa a. Zirtîrte chuan chu thu thang chu an hnial kalh lo, a chhan chu an thurinte a tihchak sawt avangin. Johana (Isua zirtîr) chuan engkim a hmuin a hre vek a. Chuvangin chutiang lam chu a ziak ve hauh lo. Chutiang bawkin Matthaia pawhin a hria a, chuvangin ani pawhin hetiang lam hi a ziak lo tiin he lehkhathawn ziaktu hian a sawi.

He lehkhathawn ziaktu hian Isua inlarnate leh thil awm zui zel dan a sawi chho zel a. Isua chuan a zirtîrte chu a ngai em em a. Amah pawh a rawih tial tial a. A hnu ni rei vak lovah chuan a thi ta a. Tuipui Thi (Dead Sea) bul hnai lawkah an phûm ta a ni.

He lehkhathawn hi thu dik ni sela chuan Isua Krista leh a thiha a thawh lehna leh Kristian inzirtîrna zawng zawng vaw chhe hneh ber a ni hial awm e. Isua Pathianna leh amah hrim hrim deu sâwnna te, sawi chhiat bawih bawihna te hian ngaih khata ngaih a hlawh a, inbeihna a ni tih chiang takin a lang mhin. Mahse tuna mi hi chu a danglam hle mai. Isua lam \ang tlattute thil tih angin a lang a. Mahse Kristian zirtîrna laimu, Isua thihna leh thawh lehna leh vana hruai chhohva a awmna chu engmah lovah a chhuah chiang em em a ni. Chîk taka han chhui dawn pawhin Isua thawh leh chungchâng leh a inlarna vel an sawifiah dan hi a makin a inla lâwn \ha em em mai a. Thil ni thei ve tak niin a lang thei ruak mai. Puithuna avanga khatia hmuh sual leh ngaih sual theih kha a nihna lai thui tak a awm ve tlat a ni. A thu hrimah a ziaktu hian mit ngeiin a hmu tih a sawi thei tlat bawk a. A ziahna chhan pawh hi lehkhabu ziah a tum vang ni lovin hemi chungchânga Alexandria khaw lam unaute zawhna chhanna atana lehkhathawn a nih avangin ziah awm loh tak a ni bîk lo. Chuvangin he thuziak hi kan ngaih thah mai thei lo a ni.

Kan chhui chian hmaa sawi tur pakhat lo lang nghal chu, Isua hi khawi hmun dangah mah a kal lo va, Galilee leh Jerusalem chheh velah a awm reng a ni tih hetah hian a lang.

The Crucifixion leh Essene Mite Thuziak (Dead Sea Scrolls) Inmil Lohna
Kan sawi tawh ang khan The Crucifixion tih hi lehkhathawn a ni a, a ziaktu pawh Essene hruaitu (Esseer/Esseen), Terapeut an tih mai a ni a. Ama insawi dan chuan mit ngeiin engkim a hmu a nih kha. He lehkhathawn hi ngun taka kan chhiar chhuah chuan Essene mi an ni ngeiin a hriat loh theih loh va ni. 1946/47 vela Qumran pûka an hmuh chhuah kut ziak bu tam tak (Dead Sea Scrolls) kha kum BCE zabi 2-na vela zirtîrna kal vung tak, Juda mi (Pharisai-te leh Saddukai-te nun dan meuh pawh duh khawp lo) vantlâng laka inla hrang ta, Essene mite ziah ngei nia ngaihna hi a lian em em a. Mi thiamte ngaihdan tlânglâwn ber pawh a ni reng a ni. Chuvangin Qumran mite thuziaka an inzirtîrna lo lang leh The Crucifixion ziaktute pâwl kalphung, inang ngei tura ngaih, sawi dân danglam ta tlat site kan la chhuak dawn a ni. Qumran pûka kutziak lehkhabu zial an hmuhte zîngah hian Community Rule (1QS) leh Damascus Document (CD) an tihte hi pawl kalphung inkaihhruaina lam hawi a ni a. Heng amang hian hmuh chhuah theih chu a awm ngei ang.

1) Kittim
Qumran thuziaka a lan dân chuan an hmêlmate hi Kittim tiin an sawi a, Rome sawrkâr tihna a ni.20 Hei hi hmun tam takah a lang, entîr nan Habakuka Hrilhfiahna (1QpHab 2:12) leh hmun dang tam takah a lang. The Crucifixion ziah a nihlai hian anmahni awptu chu Rome sawrkâr tho hi an la ni a. Mahse Qumran thuziaka kan hmuh Kittim kha he lehkhathawnah hian vawi khat mah a lang miah lo. Rome sawrkâr sawina hi mum li (4) a awm a; chu’ngah chuan ‘Romans’ ti hlirin a lang tlat a ni. Dead Sea Scrolls ziah hunlai leh Isua huna Essene mite inkârah hian hun chu a tla zep hman nual ngei mai a. Mahse anni ang, pawl kulmût leh duh fîr uchuak tak chuan an hruaitu hmasate mawngkauchheh leh hrilhfiahnate chu kâr lo va an kalsan mai hi rin a harsa deuh a ni.

2) An Hruaitu
The Crucifixion buah chuan an pawl hruaitu chu Upa (Elder/Terapeut) tiin an sawi a. Anni hi unau (brotherhood) an tih maia hruaitute chu an ni.21 Mahse Qumran mite zîngah chuan Upa aiin Puithiam an chungnung zâwk (entîr nan 1QS 6:8).22

3) Nupui Neih Loh
The Crucifixion buah chuan Esseer-te chuan khauh takin nupui neih loh tur tiin an inzirtîr niin a lang a.23 Mahse Qumran hmunah hian thlanmual hmuh chhuah a ni a. Chu thlanmualah chuan hmeichhia leh naupangte ruh hmuh chhuah a ni.24 Hei vang hian Qumran mite hian tlang ngaih angin nupui neih loh hmiah tur tih hi an lo vawng kher lo niin a lang.25 Josephus-a pawh hian nupui neih loh tawp hi an kalphung a ni kher lo, tiin a sawi.26

4) Member Thar Turte Hmanrua
Qumran mi ni tur hian an dan zawh kim a ngai a. Chumi dan zawh mêkte chu kawrfual vâr (thianghlimna entîrna) leh tuthlawh/lei rih phutna (trowel/hoe-thawhrimna entîrna) leh âwmphaw (apron) an pe \hin a.27 Mahse The Crucifixion buah hian heng zînga pahnih, kawrfual vâr leh tuthlawh/lei rih phutna chauh hi Isua leh Johana hnenah khan an pe a, âwmphaw (apron) sawi lan tel a ni lo.28

Ngun taka han en hian inkâwlkalh deuh hi chu a awm a ni. Mit ngeia hmutu hian Essene mi an nihzia a sawi chiang bawk si a. Mahse Essene mite nunphung leh thuziak nena han khaikhin hian inmil zat lo deuh a awm tlat mai a. He lehkhathawn ziaktu hian Essene mite nunphung leh inkaihhruaina hi hre tam hle mah se hriat dik loh a nei tlat mhin a, hei hian a vaw lêt pawh a ni thei zawk ang.

The Crucifixion Ziaktu Amah leh Amah Inkalh
The Crucifixion ziaktu hian mit ngeia hmuin a inchhâl nasa khawp mai a; a thuziakte pawh chu awihawm tak a ni tih sawi chian a tum mhin khawp mai. Mahse sawi awihawm a tum lutukna lamah a tum loh thang a dâi per ve leh zauh mhin nia lan chang a nei. Chu’ng zînga mhen khat chu kan thlir ang.

1) A ziaktu hian Isua thih leh thih loh te, vana hruai chhohva a awm nia a lanlai vel khan Isua zirtîr Johana khan thil engkim a hmuin a hre ve vek a, chuvangin heti tak hian a ziak ve lo niin a chhâl a. Chutiang bawkin Matthaia pawhin engkim a hre chiang a, chuvangin Isua van lawn thute pawh a ziak lo ve bawk niin a sawi. Mahse hei hi ngun taka kan ngaihtuah chuan a dangnâlah a tawlh thlu tih kan hre thei ang. A ziaktu hian Isua thih amanga kum sarihnaah (7) a ziak tih a sawi chiang a.29 Mahse hetih hunlai hian Chanchin |ha bute hi a khawia mah ziah an la ni lo hrim hrim a ni. Marka pawh hi ziak tawhtute zîngah a chhiar tel a. Mahse hei pawh hi a dik thei lo. Chanchin |ha bute hi Isua thih amanga kum 30 hnu lam veka ziah an ni tih hi mithiam zawng zawngte pawm dan a ni a. Hei hi a dik bawk ang tih hi a rinawm a ni.
Chanchin |ha bu lite hi a sawi lang vek a. Mahse Isua thih amanga kum 7-naa ziak vek tawh anga an lehkhabu a sawi thei mai hi thil dik a ni lo. Sawi rinawm a tum lutukna lamah a \awng sual a ni. Tlai khaw hnua ziah, Chanchin |ha bu palite pawh an ziah vek tawh hnu, The Crucifixion ziaktu pawhin a chhiar vek tawh hnua fing taka Chanchin |ha bu beh chhana phuah chawp \hat leh tih a hriat theih bawk.

2) Alexandria lama unaute khan Isua chhan an tum lo kha an rawn dem deuh tih a hriat theih a. Chutah chuan Isua chhan tuma an beih lohna chhan a sawifiah a, an dân khirh tak chuan ram rorêltute rorelnaah an inrawlhin tha an thawh ve tur a ni lo tih a tih vang a nih thu a sawi a.30 Mahse puithiam lal Kaiphan Josefa a man kha chuan a rang a rangin inhmuh khawmna an ko nghal chûk chûk si a ni.31 Isua chungchânga inrawlh thei lo kha Josefa chungthuah chuan an inrawlh thei tho si niin a lang. Anmahni leh anmahni an inkalh ni berin a lang.

3) Isua hian Pathian Fapa a nih thu a zirtîr mhin a. Hei hi The Crucifixion ziaktu, Esseer/Essene hruaitu ni bawk pawh hian a pawm a ni tih a sawi a.32 Hei tak mai hi awih a har em em bawk. Essene-ho hi kan sawi tawh ang khan mi khermei lutuk, Pharisaite leh Saddukaite pawh hmu dazâttu an ni a. An kherkhiap em avangin mipui nâwlpui bulah pawh awm duh lovin Qumran hmunah an inkulh hrang a ni a. Hetiang khawpa mi kulmût leh Juda dan kherkhiap lutuka zawmtu hian tu emaw, PATHIAN FAPA tia rawn inchhâl hi, a têt te a\anga an enkawl pawh ni se an pawm thei lo hul hual ang tih a hriat theih a ni. Chuvangin hei hi chu pawm zam mai theih chi a ni lo.

He lehkhathawn hi tlai khaw hnua Juda mi vêkin an ziah a ni ngei ang. Mahse a ziah dan hi Kristiante beih nana thu ziak dangte nen chuan an inang lo hle a. Kristiante beihna angin a lang run lo nain hei aia beihna fing leh nghawng na thei tur hi a tam lo hle awm e. Thu inhmu lo tam tak kan lak chhuah a\ang mai pawh hian a ziaktu hian lem a chang tih a hriat theih ang.
Baptistu Johana pawh hi Essene mi, Isua nena lut rual, mahse rawngbawlna hmun hrang ta mai chauh angin a ziak a. Thuthlung Thara kan hmuh Baptistu Johana hi a zia a danglam hle lah tak a. Chuvangin mi thiam tam takin Essene mite zîngah a lo tal hrep tawh a ni ang, emaw, Essene mi a ni ang, emaw tiin ngaihdan an siam phah reng a ni. Thlirna lo awm tawh tlema zâwng en a pawimawh thei ang.
Baptistu Johana Qumran mi a nih rinna chhante
1) Qumran mite leh puithiamte hian inzawmna tak an nei a. Messia an nghah pawh hi puithiam Messia a ni tlat bawk (1QS 5:2). Johana hi puithiam chhungkua a\anga lo chhuak a ni ve bawk reng a. A nu leh pate an boral hian Johana hi a la naupang hle awm e. Qumran mite hian fahrah an la fo va.33 Chuvangin Johana pawh hi an la a ni ngei ang.
2) Johana khan thlalêrah rawng a bâwl a. Essene mite pawh hmun fianriala awm chi an ni bawk a. Chuvangin an kalphung hi a inang tlat a ni.
3)Johanan Bible châng a rawn hman, Isaia 40:3, 4 (Thlalêrah LALPA kawng buatsaih ula, ram rovah kan Pathian tan lamlian tirual rawh u. Kawr tin, tihsan a ni vek ang a, tlâng tin, mual tin, tihhniam a ni bawk ang: kawng kawite tihngil a ni ang a, a bum boh laite tihrual a ni bawk ang, cf. Lk. 3:4, 5) kha Qumran mite Bible châng chuam a ni (Cf. 1QS 8:14). Amaha bel tawh tak chu a rawn hmang chhuak ve leh mai a ni.
4)  Thlalêra rawng a bawllai khan a chaw atan khaukhuap leh ram khawizû a hmang \hin a (Mt. 3:4). Qumran mite pawhin khaukhuap leh khawizû ei dan an lo inzirtîr tlat bawk a ni (CD 12:13-14).
5) Johana khan tuiin baptisma a rawn chantîr hlawm a. Hei hi Qumran miten serh leh sang an neiha tuia insilfaina an tih mhin ang kha a ni bawk.
6) Johana thuhril pawimawh tak chu Pathian rorelna thlen hnaih tawh thu a ni a. “Tun apangin thing bul tinah hreipui an dah ta, chutichuan thing tin rah \haa rah lo apiang an kit a, meiah an paih \hin,” (Lk. 3:9) tiin rorelna chu a hmawr tawng hle a ni a ti a. Chutiang bawkin Qumran mite hian hun hnuhnunga awm mêk niin an inngai a, Bible an hrilhfiah dan pawh a ni bawk. Hetiang hi Habakuka lehkhabu an hrilhfiahnaah an hmang a. Zawlnei Habakukan hun hnuhnung a hrilhlâwkna chu anmahni chung thuah an la a, hun hnuhnung pawh anmahni hun hi niin an ngai.34 Johana hian hemi rilru pu ran chung hian tâwpna nî thleng hnai ruai angin a hril a ni an ti a ni.

Hengte avang hian Baptistu Johana hi Qumran mi a nih ngei an ring \hin a. Mahse Qumran mi a an bîk lohnate pawh a awm ve nual tho,

Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rin Lohna Chhante
1)    The Crucifixion lehkhathawna kan hmuhah chuan Johana chuan anmahni zînga rawngbawl a thlang a, Isua erawh chuan vantlâng zînga rawngbawl a thlang ta zawk a. Baptistu Johana hi Bible-a a rawn lan phat hian Qumran mite bulah a awm hauh lo mai. Amahin rawngbawlin a tla hrang tlat a ni. Kan sawi fo tawh angin Qumran mite chuan mi dang zawng chu suala ngaiin an lak a\angin an inthiar fihlim a, an awm hrang ta a nih kha. Mahse Baptistu Johana hi chuan chutiang lozawngin sim turin mi zawng zawng a au a nih kha. Qumran mite chuan mite sual kai hlauvin an inthiar fihlim a, Johana erawh chuan a ko zawk a ni. An rawngbawl dan hi a inpersan em em zawk.
2)    Qumran miten an serh leh sang tih nan tuia insil an hmang kan tih mek lai hian Johanan tuia a baptis nen hian inanna an nei hauh lo kan ti leh si ang. Qumran mite kha chuan Judaho kalphung pangngai ang deuh thaw khan thianghlimna entîr nan an hmang \hin a. Mahse Johana erawh chuan simna entîr nan a hmang a ni. An inang lo hle.
3)    Johana hnenah chuan mi thianghlim leh thianghlim lo thliar lovin an lo kal khawm a. Lk. 3:14 kan en phei chuan ‘sipaite’ pawh an lang a ni. Chuvangin Gentelte pawh an tel a ni ngei ang. Johana hian mithianghlim pawlho (Qumran mite anga thianghlim taka inpawl khawm) lam hi a ngaihtuah vak lo a ni ang. Chu ai chuan sim hming pu tlâka rah turin a ti mai zawk a ni (Mt. 3:8).
4)    Herod Antipas-a khan politics zâwng tak pawhin Johana kha a hlauhawm theiin a hria a, mahse Qumran mite kha chu a ngaimawh ngai hauh lo thung. An danglam a ni tih a hriat theih.
5)    Johana ei leh in (khaukhuap leh ram khawizû) kha chu tu pawh, thlalêra talte chuan an ei tur a ni reng a ni. Khaukhuap hi sa thiang zîngah a tel tlat bawk (Lev.11:22).

Baptistu Johana Qumran mi leh sa anga ngaihna chu Bible a\anga thlir chuan a dik thei lo a ni. The Crucifixion ziaktuin min hrilh ang hian Baptistu Johana hi Qumran mi nghet ni sela chuan a thu hril leh a awm dan hi an inzirna nen a inkalh nasa hle ang chu. Mahse The Crucifixion buah ngei pawh khan chutiangin an pawl kalhin a che hauh lo tih a lang bawk si a. Ziaka awm \heuh \heuh, Chanchin |ha bute leh The Crucifixion kan khaikhin chuan paih thlâk tur zawk chu a awm a ni phawt mai. Chuvangin Johana pawh hi an phuah chawp a ni tih a lang reng. Isua khawsak dan leh Baptistu Johana kan khaikhin chuan Johana hian Qumran mi chu a ang zawk daih mai a. Mahse ani zawk pawh Qumran mite nen inkungkaihna an nei lo kan tih si chuan Isua phei hi chuan a nei lo leh zual a ni.
Chuvangin he lehkhathawn hi phuah chawp, tlai khaw hnua Juda miin Kristianna a beihna a ni tih a chiang a. A insawi rinawm tum lutukna lamah amah leh amah a inawk zauh zauh bawk a ni. Bung tak taka beih kha a sawt vak lo tih a hre reng a. Isua hian Belzebula avangin ramhuai a hnawt chhuak a ni, tih te, synagogue a\anga inhnawh chhuah te, tihduhdahna te khan tih rem a hnêkin a tidarh zau mai mai a ni tih hre reng chungin thiam takin, Judaho pawh dem ang taka langin Isua thihna, a thawh lehna leh vana hruai chhohva a awm te, a zirtîrte hnena a inlarna zawng zawngte chu puithuna âtthlâk leh hmuh sual (hallucination) ang lekin a chhuah ta mai a ni. A rem emaw, rem lo emaw, mit ngeia hmutu an awm zel theih nan an pawl mi tu emaw tal tho leh Isua nia an ngaih bulah chuan an lo awm ta chat chat zel reng a.
Heng zawng zawng hian Chanchin |ha bu palite ziah an nih tawh hnua chumi mila phuah chawp a ni tih a tichiang em em a ni.

Bung 3
Hmun Dangah a Kal Tih Sawitute
Bung hmasa lama kan sawi tâkte khan Isua chu khawi dangah mah a kal lo va, Palestina ram chhungah a awm a ni tih an sawi hlawm a. Amaherawhchu hei chauh hi sawi dân awm chhun a ni chuang lo. A hnuaia kan sawi turte khuan Isua chu Aigupta ramah te leh hmun dang dangah a kal niin an sawi a. Chiang zawka en lo tum ila.
Celsus: Dawithiam Isua
CE 175-na vel, Lucian-an Peregrinus a ziah hnu lawkah chuan Neo-Platonist thinker Celsus-a chuan Kristiante beihna lehkhabu, True Doctrine tih a ziak a. Hei hi Kristiante beihna lehkhabu pangngai zîngah chuan a hmasa ber a ni hial awm e. Celsus-a hian Isua chu sakhaw dintu a nihna angin a bei nasa hle mai a. Isua thlahtute, Marin a pai dân te, a pian dân te, a naupanlai te, a rawngbawlna te, a thihna te, a thawh lehna leh a hnu lama thil thleng te a bei nasain a sâwt nasa hle. Celsus-a lehkhabu hi hmuh tur a awm tawh lo va; mahse a thu hnialtu, kohhran pate zînga mi Origen-an Against Celsus tih lehkhabu a ziaha Celsus-a thusawi a lak chhawn (quote) tam tak chu kan thu lâkna hnâr pawimawh ber a ni ta a ni.

Celsus-a sawi dan chuan Isua thlahtute chu Judai ram thingtlâng a\anga lo chawr chhuak an ni a. Isua nu Mari chu thingtlâng nu rethei tak, la kaia ei zawng a ni a. A pa chu mistiri a ni. Mari chu a uire a, chuvangin a pasal chuan a hnawt chhuak a. A vahvaihna lamah a sawn pai chu zahpuiawm takin a hring a. A hmingah Isua a sa a. Isua chu a lo \han len hnu chuan rethei bakberhin an awm a, Aigupta ramah inhlawhfa turin a kal a. Chutah chuan Aigupta miten an chuan em em dawi lam thiltihtheihna maksak tak chu a zir thiam a. Chu a thiltihtheihna thar nen chuan chapo takin a lo kîr a, Pathianah a rawn inchhâl ta hial a ni.1

Celsus-a sawi dan chuan Mari hi sipai pakhat, Panthera lakah a uire a. Chuvang chuan a pasal hual Josefa chuan a hawisan ta a ni.2 Celsus-a hi a duhthawh khawp a. A pasalin a huata a hnuchhawn hnu pawhin Pathian thiltihtheihna chuan a humhim chuang lo va, a thusawi pawh tuman an awihsak na hek lo.3 A thu hrimah Isua hi pa te reuh te, hmel chhe tak leh hmuhsitawm tak a ni.4 A thilmak tih theihna pawh kha a dawithiam vang mai mai a ni a ti bawk.5

Celsus-a sawi dan chuan Isua chu Aigupta rama kalin dawi a zir a nih chu.

Celsus-a Chhan Lêtna
Isua chungchâng a sawi dan chhan lêt hmain a thusawi dang a\ang daih hian chhui hmasa ila a fiah leh zual ang. Celsus-a hian Judaho hrim hrim hi a hmusit hle a. Vantirhkoh betu niin a puh a, dawi lam âtchilhah a puh bawk. Chu mai ni lovin Mosia hi dawi lam zirtîrtu niin a sawi zui (Against Celsus 1:26). Hei hi Origen-a hian paih thlain thu awmze nei lo tawp a sawi a ni a ti a. A dik reng bawk a. Judaho a huat aleiah a duh duh a sawi tih a chiang reng mai. Hei hi Judaho inzirtîrna leh Bible zirtîrna kalh a ni zawk a. Hei hian Celsus-a hi Juda mi leh Juda sakhua hrim hrim pawh a hre chiang tak tak lo tih a finfiah nghal bawk a ni. Chuti a nih chuan Kristianna phei chu a hre chiang lo leh zual ang tih a rin theih nghal a. A rinthu a au chhuahpui tih a chiang em em a ni.

Aigupta rama Isua kal leh kal loh hi chiang fawkin sawi lo mah se tehkhin thu hmangin Isua hian a seilenna hmun tlâwm tê a\ang hian thil ropui tak a ti thei a ni, tiin a tlip a.6 Hei hi Origen-an Isua Aigupta rama a kal lohzia a sawina a ni.

The Aquarian Gospel, Levi H. Dowling
Hei hi lehkhabu, Bible kal phung ang deuhva ziah a ni a. Lehkhabu upa tak a ni lo. A ziaktu hi Levi H. Dowling (1844-1911), America khua leh tui a ni. A ziah hun tak hi hriat a ni lo va, mahse a hun tawp lama ziah a nih a rinawm. Lehkhabu dangdai tak a ni a. Inlarna kan tih ang deuhva innghat a ni. Mahse pawmtu a nei nual a. Gospel tih a nih ang tak hian Bible atana hmang hialtu pawh a nei a, hemi lehkhabu (Aquarian Gospel) behchhan hian kohhran pawh a ding a, The Aquarian Christine Church Universal (ACCU) an inti a ni.

Levi H. Dowling-a hi a tet te a\anga sakhaw chanchin tuimi leh zirmi a ni a. Kum 40 zet zir leh ngawi renga Pathian pawl chuanga hun a hman hnuah thlarau hriattîrna a chang ta a. Amah ngeiin a ziah, The Cusp of the Ages, tih buah chuan finna pathiannu, Visel chuan a hnena thu a puan chu ziak turin a tîr (commissioned) a. A ziah dan chuan Akasha7 hmunah thlarauvin a lo hruai a, chutah chuan ni velah amah chauhvin a lo ding reng a.8 A thil hmuhte hi Akashic Record (engkim mai kan nuna kal tawhte lo indah \ha vek mai, chhe boral mai thei lova lo awm) a mi a hmuh a ni a. Thlarau Thianghlimin a puihte chauhvin an chhiar thei a ni.

Aquarian Gospel sawi dan chuan ISUA leh KRISTA hi mihring leh nihna (title/office) inkawp a ni a. Leilung siam hma khan Krista chu Pa Pathian leh Nu Pathian nen an leng za tawh a ni. Krista chu Engkimtithei Pathian Fapa a ni a, Hmangaihna Pathian a ni. Isua chu Juda mi fel chungchuang (ideal), Judai rama Bethlehem khuaa lo piang a ni. A nu chu Juda hmeichhe hmel\ha tak, Mari a ni a. Mari chu kum thum mi a nihin a nu leh paten Jerusalem temple-ah an hruai a. Chutah chuan puithiamin Mari chu zawlnei ropui tak nu a la nih tur thu a lo hrilhlâwk a. Mari chu kum a tlin hma loh chuan temple-ah a khawsa ta a (AQ 1:7-10).

Kum a lo tlin chuan Jakoba fapa, Josefa, mistiri nen an inhual a. Josefa hi Essene mi, Pathian \ih mi, mi \ha tak a ni (AQ 1:11f.). Mari hnenah Vantirhkoh Gabriela a inlâr a, vawi thum zet chibai a bûk a. Nau a pai tur thu a hrilh a. Josefa chu a tlai hnathawk a lo haw a, Mari chuan a engkim a lo hrilh a (AQ 2:14-17).

Isua pianlai thil thleng pawh Chanchin |ha bu nen a inang viau va. Kawrfual var ha mi pathumin chibai an rawn buk a; berampu, thlarau mi tak tak, chhanchhuaktu nghak fan fantute hnenah vantirhkoh a inlar a, Isua pian thu a hrilh a (AQ 3:1-10). Amaherawhchu chhiarpui avanga Bethlehem lama kal an ni ve lo thung. Mari, nau nei \ep tawh khan Elizabeth-i kha a hmu châk tlat mai si a, an khaw lam an pan lai takin khualbûk an chang ta lo va, ran inah nau a hring ta a ni (AQ 3:1-3).

A naupanlai chuan naupang dang aia a danglamna chu a nun hmasaah (past live) khawvelin mi a hipna lakah hnehna a lo chang tawh a, chuvangin thlêm theih, mahse tlu ve lo a ni. ‘Isua’ tih chu ama mihring hming ve mai a ni a. ‘Isua Krista’ han tih hian hming leh nihna inkawp a ni a. ‘Edward the King’, tih leh ‘Abraham Lincoln the President’ tih nen hian tehkhin theih a ni. Edward-a kha lal a ni reng lo va; chutiangin Abraham Lincoln-a pawh President a ni reng lo. Isua pawh hi Krista a ni reng hek lo. Isua hian thlemna chi hrang hrang a pal tlang hnuah KRISTA nihna a chang thei chauh a ni.

Aquarian Gospel hi kan sawi tawh angin Bible ang deuhva bung leh châng neia ziah a ni a. Kan thu chhui lai mêk kaihhnawih lai kan la chhuak ang.

Aquarian Gospel
Bung 21
1India Chhim lam Orissa-a Lal ropui tak pakhat Ravanna-a chu Judate kûtah a tel ve a.
2Ravanna-a chu hausa tawntâw leh mi dik tak mai a ni a. Puithiam chi \ha mi rual hruaiin khawthlang lamah finna zawngin a kal a.
3 Isuan Juda puithiamte zînga ding chunga a chhiar leh thu a sawi lai chu a lo hmu a, mak tihnain a khat a.
4Isua chu tunge a nih a, khawi lam mi nge tih leh eng ang mi nge a nih reng tih a zawh chuan puithiam hotu Hillel-a chuan,
5He naupang hi hmun sânga Chhun Arsi kan ti mai a, a chhan chu mihringte tana eng rawn thlen tur te, nuna eng rawn thlen tur te, mihringte kawng tieng tur leh a mi, Israel-te tlan tura a rawn kal a vangin.
6Hillel-a chuan Ravanna-a chu chu naupang chanchin zawng zawng chu a hrilh ta a; a chungthua hrilhlâwkna lo awm tawh te, a pian zana thilmak lo thleng te, puithiam mitdawivaih thiamten an rawn tlawh thu te;
7Misual lak a\anga humhima a awm dan te, Aigupta rama an tlan chhiat thu te, a pa mistiri bula Nazareth khuaa a khawsak dânte chu a hrilh vek a.
8Ravanna-a chu mak tihnain a khat a, chutiang Pathian fapa chu zah taka chibai bûk tura a kal theih nan Nazareth khaw kawng chu a zâwt a.
9A hnung zuitute zawng zawng nen chuan Galilee rama Nazareth khua chu a pan ta a.
10A mi zawn taka chu mi in saa hna lo thawk mêkin a hmu a.
11Isua a hmuh hmasak ber chuan leihlawn rahbi sawm leh pahnihah (12) a lo chuang a, thil rinbialna leh rinngilna leh hrei (compass, square leh axe) a lo keng a.
12Ravanna chuan, “Chibai, van fapa vohbîk,” tiin chibai a bûk a.
13Ravanna-a chuan khualbûkah a khaw mipui zawng zawng tan ruai \heh a; Isua leh a nu leh pate chu khual zahawm an ni a.
14Ni eng emaw zat chhung chu Josefa-te in Marmion Kawngah chuan Ravanna-a chu a châm a; chu fapa finna thurûk chu a zir ta ngat ngat a; mahse a tan chuan a finna chu a thûk lutuk a ni.
15Khaw chhak lama hruai a, Brahma Finna thute a zir theih nan Isua chu enkawl a dil ta chawt mai a.
16Isua pawh chuan chuta kala zirlai zir chu a chakzâwng tak a lo ni a. Ni tam tak hnuah chuan a nu leh pate pawh chuan an phalsak ta nge nge a.
17Thinlung taka inchhuang larh chung chuan Ravanna-a chu a hnung zuitute nen ni chhuahna lamah an zin chhuak leh ta a. Ni tam tak hnuah Sind ram an pel a, Orissa ram, lal in awmna chu an thleng ta a.
18Puithiamhote chuan an lal chu an lo lawm hle mai a, Juda naupang pawh chu hlim takin an lo lawm a.
19Isua chu Jagannath Temple-ah chuan zîrlai angin an lawm lût a, chutah chuan Vedas leh Manic Dânte chu a zir ta a.
20Brahma puithiamte chuan chu naupang thiamna leh a hriatzia an hmuh chuan mak an ti a, dân awmzia a sawifiah chângte chuan mak an ti tak meuh \hin.
Bung 23
1Tichuan Isua leh a \hianpa Lamaas-a chu Orissa ram chhungah chuan an vak vel a, Ganges luipui phai ruam chu zawhin Sudras leh Visyas hnam (chi hnuaihnung an ni a) leh zirtîrtute zîngah finna an zawng a.
2Ganges lui kama Benares khua chu hnam nunphung (culture) leh zirna lamah pawh a hausa ngiang mai a; hetah hian zirtîrtute pahnih chu ni tam tak an châm khaw muang a.
3Isua chuan Hindu miten mi an tihdam theihna chu a zir ve ta a, tichuan Hindu mi, mi tidam thei zîngah pawh a ropui ber Udraka ke bulah a zir ta a.
4Udraka chuan tui te, hnim leh lei (earth) te, sâ (heat) leh vawt te, ni eng leh daihlim te, eng leh thim hman dante a zirtîr ta a.
5A sawi dan chuan, lei lung dan (nature) hi hriselna dan chu a ni a, chu dan hmanga nung thei chu an na ngai lo.
6Heng dan bawhchhiatna hi sual a ni a, misual chu a na mai \hin.
(Chhunzawm lovin kan rek bung ang)

Bung 24
1Jagannath Temple-ah chuan Juda naupang chu kum li (4) a cheng a.
2Ni khat chu puithiamte bulah a \hu a, “Ka ngen a che u, chi inthliarna (caste) hi engtin nge in ngaih reng reng min han hrilh teh u. Eng vangin nge Pathian mit hmuhah hian mi zawng zawng hi an intluk vek lo in tih tlat chu le? a ti a.
3Dan zirtîrtupa chu a lo ding chhuak a, “Mi Thianghlim, Brahm kan tih mai chuan mihringte ama milpui turin a siam a, chuvangin mihringte hian kan sawisel tur a ni lo.
4Mihring hunbi tirah chuan Brahm chuan thu a sawi a, mi pali hi a hmaah chuan an ding a.
5Parabrahm kâ (mouth) a\ang chuan mihring hmasa ber chu a lo chhuak a; Brahm (pathian) ang main a var a; ‘brahman’ tiin a vuah a.
6Ani chu sang taka chawi kanin a awm a; engkim chungah chuan a ding a, hna rim thawh pawh a ngai ve lo.
7Ani chu Brahm puithiam tia koh a ni a, lei chunga engkim mai chunga Brahm aiawha thawk tur a ni.
8A pahnihna chu a sen (red) a, Parabrahm kut a\anga lo chhuak a ni a, ‘shatriya’ tia koh a ni.
9Ani chu lal leh pasal\ha ni tura siam a ni a, a hna chanvo sang ber chu puithiam venhim a ni.
10Parabrahm pum chhung a\ang chuan mi pathumna chu a rawn chhuak ve leh a, ani chu ‘visya’ tih a ni.
11Ani chu mi eng (yellow) a ni a, lei let tur te, beram leh ran rual enkawl tura siam a ni.
12Parabhrahm kephah a\ang chuan mi palina chu a lo chhuak a. Chumi chu a dum thung a, ‘sudras’ tih a ni a, chi hnuai hnung a ni.
13Sudras chu mi dangte chhiahhlawh a ni a; mi dangten zah an phu ang chu a neih ve a thiang lo a. Vedas chhiar ri pawh an hre ve thiang lo va. Puithiam emaw lalte emaw hmel hmuh chu atan chuan thihna a ni. A dinhmun chhe tak lak ata chu thihna chauh lo chuan a chhuah zalen thei lo,’ a ti a.
14Isua chuan, “Chuti a nih chuan Parabrahm chu dikna leh felna Pathian a ni lo tihna a nih chu, ama kut chak ngeiin mi \hen khat a chawi sâng a, \hen khat lem a hnûk thla thung si a, a ti a.
15Isua chuan an hnenah engmah a sawi chhunzawm lo va; vanlam a hawi a,
16Ka Pa Pathian, awm tawh a, awm mêk a, la awm zel tur, a kuta dikna leh felna bûkna awm,
17Hmangaihna tawpin tai nei lova intluk tlang \heuhva mihringte siamtu i ni. Mi var, mi dum, mi eng leh mi sente chuan i hmel en chungin, ‘Kan Pa Pathian,’ tiin an sawi thei.
18Nang, mi chi (race) tinte Pa, i hming ka chawimawi e, a ti a.
19Puithiam zawng zawng chu Isua thusawi avang chuan an thin a ur ta hle mai a. A lamah chuan an rawn tlan a, an man a, kut an thlak dawn ta mai a.
20Chu velleh Lammas-a chuan a bân a phar a, “Nangni Brahm puithiamte u, fimkhur rawh u. In thil tih hi in hre lo a ni. He naupangin a chawimawi Pathian hi in hriat hma loh zawng nghak hram rawh u.
21He naupang hi a \awng\ai lai kha ka lo en reng a, ni eng chung lama êngin a hual vel kha ka hmu reng a sin. Fimkhur rawh u. A Pathian hian Brahm aiin thil a tithei zawk a ni mai thei a sin.
22Isua hian thudik a sawi a nih a, amah hi a dik a nih chuan in nguihbân ngawt thei lo vang. A lo dik loh va, in dik a nih thung chuan a thu chu engmah lo a lo ni ang; dikna hi chakna a ni si a. A tâwpah thu dik chu a ding chang tho tho dawn a lawm, a ti a.
23Puithiamte pawh chuan Isua chu kut an thl^k ta lo va. Mahse pakhat chu a rawn \awng chhuak a,
24He hmun thianghlim a\ang hian he naupang tl^ktlailo hian Parabrahm a bawhchhia a ni lo vem ni? Dan chu a khirh hleinem: Brahm sawi chhetu chu a thi tur a ni, a ti mai a lawm, a ti a.
25Lamaas-a chuan Isua nunna chu zuah turin a dilsak a. Puithiamte chuan hruihrual an la a, chu hmun a\ang chuan an um chhuak ta a.
26Isua chu a kal ta zel a, mi dum leh mi eng te, chhiahhlawh te leh lei lettu te bulah chuan a khawsa ta a.
27An zîngah chuan intluk tlanna chanchin \ha chu a hriattîr a. Mihringte inunau tawnna leh Pathian chu Pa a nihzia a zirtîr a.
28Mi naranho chuan hlim takin a thu chu an ngaithla a, \awng\ai dan an zir a, “Kan Pa Pathian, vana mi,” tiin.

Bung 31
19Puithiamte chu an thin a ur hle mai a, a rûka tihhlum zai an rêl ta a.
20Tualthattu pakhat an zawng chhuak a, a zana zanin an mi huata chu tihlum turin an tîr chhuak ta a.
21Chu thu chu a \hianpa puithiam Lamaas-an a hriat velleh a \hianpa hnenah chuan mi a tîr thuai a, Isua pawh chu kal chhuak mai turin a inring ta a.
22Zanah Benares khawpui chu chhuahsanin hmanhmawh takin hmâr lam a pan a. Khawi hmunah pawh lo neitu te, sumdâwng te leh Sudras hnamho te chuan an lo pui zel a.
23Ni tam tak hnuah chuan Himalayas tlâng ropui tak chu a thleng ta a, Kapivastu khawpuiah a khawsa ta a.
24Buddha Puithiamte chuan a tan an temple kawngkhar chu zau takin an lo hawng thung a.

Bung 32
1Buddha puithiamte zîngah chuan mi pakhat, Isua finna sang tak hmu thiam a awm a, a hming chu Barata Arabo a ni.
2Isua leh Barata Arabo-a chuan Juda lehkhabu Sam leh Zawlnei te, Vedas leh Avesta leh Guatama finna bu te an an chhiar dun \hin a.

Bung 36
1Tibet ram khawpui Lassa-ah chuan an temple ropui ber a awm a, chutah chuan hmanlai chanchin kutziak bu tam tak a awm a.
2India puithiam Vidyapati-a chuan chung kutziak lehkhabute chu a chhiar tawh a, chuta \anga a chhar chhuah finna thurûk tam tak Isua hnenah a hrilh chhawng a. Mahse Isua chuan amah ngeia chhiar ve a duh ta a.
3Chutihlai chuan khawchhak lama puithiam (sage) ropui ber Meng-ste-a chu he Tibet temple-ah hian a awm mêk a.
4Emodus tlâng sang kal kawng chu khirh teh mah se Isuan \hulh a tum chuang lo. Vidyapati-a chuan Isua kaihruaitu tur mi a tîr bawk a.
5 Vidyapati-a chuan puithiam Meng-ste-a hnenah chuan Hebrai mi fing (sage) a lo kal tur thu leh an temple-a lo lawm turin thu a thawn lawk diam a.
6Ni tam tak harsatna namên lo tak tak an pal tlang hnuah Tibet rama Lassa temple chu an thleng ta a.
7Meng-ste-a chuan temple kawngkharte chu a tan zau takin a lo hawnsak a, puithiamte leh zirtîrtute chuan chu Hebrai mi fing chu an lo lawm a.
8Isua chuan kutziak bu thianghlimte chu a en vek a, Meng-ste-a puihnain a chhiar vek bawk a.
9Meng-ste-a chuan Isua chu hun lo la awm tur chanchin te, tun huna mipui tana rawngbawlna thianghlim neih dan \ha ber chungchângte a sawipui \hin a.
10Lassa-ah chuan engmah a zirtîr lo. Temple-a zir turte a zir zawh hnuah khawthlang lam a pan leh ta a. Thingtlâng khuaahte châmin a zirtîr pah zel a.
11A tâwpah chuan Ladak khawpui Leh a thleng a. Chutah chuan puithiam te, sumdâwng te leh mi hnuai hnung te chuan an lo lawm hle a.
12Monastery-ah (an sakhaw inzirtirna hmun) khawsain a zirtîr bawk a. Sumdawnna hmuna kalin vantlâng mite chu a zirtîr a.
13Chuta \anga hnai teah chuan nu pakhat a cheng a. A fapa nausen pawmlai chu thi lek lekin a na a. Daktawrte chu an beidawng tawh a, a thi ngei turah an ngai \heuh tawh a.
14Chu nu chuan Isua chu Pathian tirh zirtîrtu a ni tih a lo hria a, a fapa tidam turin thiltihtheihna a neih a ring tlat a.
15A fapa thi lek lek tawh chu a pawm lawk a, hmanhmawh takin a tlan a, Pathian mi chu hmuh a dîl ta a.
16Isuan chu nu rinna chu a hmuhin vanlam a hawi a,
17Ka Pa Pathian, i thiltihtheihna khan min hliahkhuh la, i Thaw Thianghlim khan he nau hi rawn tikhat rawh, a lo dam leh theih nan, a ti a.
18Mipui awmlai chuan naupang chungah chuan a kut a nghat a,
19"Nu \ha, malsawmna i dawng e. I rinna hian i fapa a chhandam a ni e,” a ti a. Chuta chinah chuan a fapa chu a lo dam leh ta mai a!
20Mipui chuan mak an ti em em a, “Hei hi Mi Thianghlim, tisaa lo chang a ni ngei mai, mihring naran chuan khawsikte hauvin thihna ata naupang a chhanhim thei si lo,” an ti a.
21Tichuan mi tam takin an damlote an rawn hruai a, Isuan thu a sawi a, an dam ta hlawm a.
22Ladak mite hnenah chuan Isua chu ni eng emaw zat a châm a. Mi tihdam dân te, sual then fai dân te leh leia van hlimna neih dânte a zirtîr a.

Heng bakah hian chipchiar takin Isua chanchin a sawi zui zel a. Kum 24 mi a nihin Persia ram a thleng a (38:1). Persia ram chhuahsanin Kaldai ram a pan leh a. Abrahama pianna ram Ur-ah hun eng emaw ti a châm leh a (42:3, 4). Babulon pawh a tlawh bawk. Chuta \ang chuan Jordan lui kanin a khua, Nazareth a thleng a (43:17). Chumi hnuah an in chhuahsanin Greece ram a pan leh a (44:2), Aigupta ram pawh a thleng thla a (47:1-17). Aigupta ramah hian thlemna pasarih a tawk a, a hlen chhuak vek a. Thlemna pasarih a hlen chhuah hnuah KRISTA nihna a nei ta chauh a ni. Aigupta ram a\ang hian Jerusalem-ah a rawn lêt leh a ni (60:21).

Levi-a sawi dan chuan Isua chu India, Tibet, Persia, Babylon, Aigupta leh hmun hrang hrangah a kal a nih chu.

A chunga Aquarian Gospel bung leh châng \henkhat kan lehlin a\ang mai pawh khian Chanchin |ha bu nen an inanna tam tak a awm tih leh an danglamna pawh tam tak a awm tih a hriat theih nghal a.

Ama pa ang  maia Pathian a kohna te (36:17), nu pakhat rinna thûk tak avanga a fapa lo dam leh te (36:19), tehkhin thu hmanga thusawi te (36:25), a mite tana hmun siam tura a kal tur thu leh Pa hnena (Fatherland) hmun a tam thu te (36:35), a zin nana a chuanna tur sa (sanghawngsei an pe thung) an pêk te (37:2-4), fiahna vawi sarih a pal tlang (bung 48-55) te leh Chanchin |ha bu lama Isua chanchinte hi an inzûl hle a ni.

Thil pakhat erawh kan thlir kân thei lo: he lehkhabu hi mak khawpin ngaihnawm eltiang mah sela innghahna bulbâl \ha tak a nei lo reng reng. A ziaktu Levi-a hi 1844-ah a piang a, 1911-ah a thi a. Aquarian Gospel pawh hi eng kuma ziah nge tih pawh hriat a ni lo.9 A chanchin ziaktu, a nupui pahnihna, Eva S. Dowling-i ziah dân chuan Levi-a chu thlarauvin akasha hmunah a hruai a. Chutah chuan finna pathiannu-in he chanchin \ha hi a puan chhuahsak a, ziak turin a ti a ni.10 A thute hian eng mah finfiahna a nei thei lo va, thu lâkna hnâr thuziak dang vêk emaw pawh a nei miah lo. Pastor fapa a ni a, amah hi pastor a ni bawk.11 Mahse chuvang mai chuan a thusawi leh ziak hi thu dik zîktlûak leh rintlâk a ni tihna a ni chuang lo. Inlarnaa inghat pumhlum a ni a, ngaihnawm hle mah se chhui chet a dawl lo a ni.

Bung 4

India Ramah Isua:
Himis Monastery-a Kutziak Lehkhabuah Issa/Isua, Mit Ngei Hmutu Pathumte

India ramah Isua a rawn kal tih hi sawi a tam \hin a. A bîk takin ‘Isua kha kraws-ah a thi lo va, a dam khaw chhuak a, Kashmir-ah a rawn kal a, chutah chuan upa tak niin a thi a ni,’ tia sawi a tam hle. Mahse a rawngbawl hma, Bible a ngawi kan tih mai, râwlthar a nih laia India leh Tibet rama a rawn kal thu hi chuan sawi a hlawh teh chiam lo. Khawvel puma he thu a lo darh chhuahna bul chu Russian mi Nicolas Notovitch-an (Nicolai Notovitch tia ziak pawh an awm) Ladakh rama Leh khaw bula Himis Monastery-a (Hemis tia ziah an awm bawk) a va hriat chhuah, lehkhabua a chhuah hnuah chauh a ni ti ila a sual tam lo vang. Awihtu leh awih lotu a ngah hle a. Hemi hnu hian ani mai bâkah hian mi pahnih dangin hmuin an inchhâl leh a. Chungte avang chuan ngaihven a hlawhin Buddhist mi leh Hindu mite pawhin Isua chu India rama rawn kalin an sakhaw zirtîrna hmanga rawn intûai hriamin Palestina ramah rawngbawlin a kîr leh ta a ni tih hi an sawi nuam tihzâwng takah a chang ta a ni ber mai. Mit ngeia hmutu pathumte thuziak kan thlîr bing ang a, an lehkhabute chîk taka zir kan tum bawk ang.

1) Nicolas Notovitch
Kum 1887 khan Russian pakhat, Nicolas Notovitch-a chuan India mi leh an culture te leh a ram chhunga thil ropui tak tak te chanchin zir duhin India ram a rawn pan a. Notovitch-an a lehkhabua a ziah dân chuan India rama a awm lai hian Buddhist sakhaw betute nen an inkâwm fo va. Tibet ram chanchin an sawi \hin chuan a rilru a la hle mai a. Chumi finfiah tur chuan a chhiahhlawh nen chuan October 14, 1887 khan Ladakh pan tur chuan an chhuak ta a ni awm e.1 Zin kawng harsa leh khirh tak an zawh hnu chuan Ladakh chu an thleng ta a.

An kal kawngah chuan Moulbek Monastery bul lawkah an chawl a. Chu monastery chu lungpui tohlâwt ngheng chuala sak ni awmin a lang. A hnuai lawkah chuan Wakkha, khaw te reuh te hi a awm a. Notovitch-a chuan a sakawr chu Wakkha-ah chuan hnutchhiahin a chhiahhlawh nen chuan monastery lam panin an kal a. Puithiam thau tak pakhat hian a lo chhâwn a. In chung zâwlah an châwl a, an titi a. Chu puithiam chuan Muslim-ho ai chuan Europe ram mingote chu tlawhtu atan an duh zawk thu a sawi a. Hemi \uma an titinaah hian thil pawimawh tak Notovitch-a chuan a hre ta a ni! A sawi zelnaah chuan Kristiante tihsual lian tak chu Buddha zirtîrna an dawn hnu khan Dalai-Lama hran an insiamsak a, an tal hrang ta daih mai kha a ni a ti a (Dalai-Lama chu Buddhist puithiam hotu lu ber tihna). Kan Dalai-Lama chauh hi hmuh theihna thilpêk dawngtu, Buddha ropuina hmai chhana hmutu, lei leh van inkâr palai dik tak chu a ni, a ti a.2

Notovitch-a chuan chu Kristian Dalai-Lama chu tunge? Pathian fapa, Pathian Chungnung Bera hnena min dilsaktu, a hnena kan \awng\ai \hina chu kan nei a lawm, tiin a zawt chiang a. Chu puithiam chuan, “A dik a lawm, chutah chuan buaina kan nei lova, kan zah em em a, Pathian Pakhat leh |hen-hran-theih-lohva (the One and Indivisible) fapa niin kan ring a. Mahse a fapa mal neih chhun niin kan ngai lo. Mahse mi bîk, mi zawng zawng zînga thlan bîk a ni. Buddha chu a pathianna nen Issa-ah chuan a rawn piang a, mei emaw thir emaw tel hauh lova sakhaw dik leh ropui khawvel puma puang chhuak turin a rawn kal a ni. Chu chu in lei Dalai-Lama chu a ni a. In tihsual tak chu ‘Kohhranho Pa’ nihna in pe hi a ni. Chu chu sual nasa tak a ni si a,” a ti a. Pope sawina ni ngeiin Notovitch-a chuan a hria a, chu mi chu tunge tiin a zawt zui zel a.3

Puithiam chu a meng zau kâwk kâwk a, mak tih hmel takin a en a, a hriat thiam loh eng emaw hi a sawi mial mial a. ‘Issa chu zawlnei ropui tak a ni a, Buddha sawmhnihte hnua a hmasa ber a ni,’ a ti a. ‘Dalai-Lama zawng zawng aiin a ropui zawk a, kan Lalpa thlarau pêng pakhat a ni. Ani chu nangmahni zirtîrtu che u hi a ni a, misualte Pathian âng chhunga hruai kîr lehtu chu a ni. A hming leh a thiltihte chu kan sakhaw thuziak thianghlimah a chuang a. Misual kuta nghaisakna nasa tak tuara a thih tâk dânte kan hriata kan chhiar hian tualthattute sualna nasa tak avang chuan kan \ap \hin a ni,’ a ti a.4

Chutia Buddhist-hote pawhin Isua Krista an lo hriat dan leh an lo ziah dan a hriat chuan Notovitch-a chu a dilchhût tulh tulh ta mai a. Chutiang thuziak chu khawiah nge hmuh theiha a awm tih leh tute ziah nge tih a zawt ta a. An lehkha zialte chu hun hrang hranga India leh Nepal rama ziah an ni a, chungte chu Lhasa hmunah hmuh theihin an awm tih a sawi a. Chutiang kutziak bu chu sang tam tak a awm thu a sawi bawk. Tuna an awm mêkna monastery-ah chuan an neih ve leh ve loh a zâwt a. Mahse chu monastery chu a têt tham deuh avangin an lo nei lova. Lhasa-ah chuan kal pawh nise zawlnei Issa chungchâng inziahna ang chi chu mingo tan hmuh an phal lo bur tih a hrilh bawk a.5

Juda thlah, Aigupta leh Palestina ramah chauh a lêng vel emaw a tih kha a ni a. Buddhist sakhaw zirtîrna dawng a nih thu lah chu Chanchin |ha bu lamah ziah a ni hauh si lova, mak a ti tak zet a ni. Chuvangin Notovitch-a chuan Tibet rama monastery zawng zawng chu tlawh chhuah vek a tum ta a.6

A zawnna lamah chuan Himis khua an thleng ta a. Himis Monastery-ah chuan an puithiamte an lo felin inkawmna hun \ha tak an nei a. Chuta an inkawm \um chuan Moulbek Monastery-a tlawh \umin puithiamin zawlnei ropui tak Issa chungchâng a sawi a hriat thute sawiin puithiam hnenah chuan a zawt chiang ta a. Puithiam chuan, ‘Buddhist mite hian Issa hming hi kan zah em em a, mahse puithiam (lama) hotute chauh hi a chanchin inziahna lehkhabu zial chhiara hretute an ni. Issa ang bawk Buddha hi chhiar sen loh an awm a, lehkhabu zial hi 8400 vel zet a awm bawk si a. Chung lehkhabu zialah chuan Buddha-te chanchin chu a inziak hlawm a. Mi tlem te chauh hian chutiang thu tam tak zînga mi chu an chhiar lawi si a ni. Lhasa Monastery kan tlawh châng hian chutiang kutziak chu kan la kâi chhawng a, mahni awmna monastery-ah kan hawn leh \hin. Kan monastery (gonpa) pawh hian kutziak bu tam tak kan nei a. Ka hun awlah hian ka chhiar fo \hin. Chung zîngah chuan Buddha Issa chanchin leh a thil tihte pawh a chuang ngei a ni. Issa chuan India ramah leh Israel ramah a thu chah ngai reng a hril a. Ring lo miten an tihlum ta a ni. Chung ring lo mite thlahte bawk chuan a zirtîrna chu tlai khaw hnuah an pawm leh tho si a. Chu chu an theh darh ta a, chu bawk chu tuna in rin mêk hi a ni, a ti a.7

Puithiam chuan Issa chanchin inziahna lehkhabu zial chu India ram a\anga Nepal rama an lâk, chuta \anga Tibet-a lak luh leh tak zel a nih thu a hrilh a. A tir taka mi chu Pali \awng a ni a, mahse an monastery-a an neih chu Tibet \awng (Tibetan)-a lehlin tawh hnu a ni tih a sawi bawk.8 Issa chu Tibet-ah chuan engtiang takin nge an ngaiha, mithianghlim angin an ngai reng em, tia a zawhna chu puithiam chuan, ‘Mipuite chuan a awm ve tih pawh an hre lo. Kan puithiam lian zual, lehkhabu zial chhiara zirhote chauhvin an hre chiang a. A thu zirtîrte chu Buddhist zirtîrna nen a inan loh avangin leh a hnung zuitute chuan Dalai-Lama thu neihna hi an hriat thiam loh avangin Issa chuan Tibet-ah hian hriat a hlawh ta lo va ni. Chuvang chuan amah mai bâkah amah ang bawk mi tam tak hi Tibet ramah hian mithianghlim angin hriat an hlawh lo a ni,’ tiin a chhâng a.9

Notovitch-a chuan chu lehkhabu zial chu a en châk hle mai a. Mahse an pawi sawi a hlauh avangin a nawr tut tut duh lo va. Puithiam zai ngai tak chungin, “Mikhual hriatah chu thu ziak chu chhiar chhuak ta la thil sual a ni ang em?” tiin a zawt ta phawng mai a. Mahse puithiam chuan a rin loh tak main, “Pathian ta chu mihringte ta a ni ve bawk a lawm. Kan tih tur chu hlim taka a thute puang darh tura inpêk hi a ni. A pawi ber zawk chu tunah hian kha kutziak bu kha khawiah nge a awm ka hre lo tlat a ni. Kan monastery i rawn tlawh leh hunah lo hmuhtîr ngei che ka tum ang,” a ti a.10

A tuk tlaiah chuan Leh khuaah a kîr leh ta a. Mahse Himis Monastery-a kîr leh chu a tum nghet tlat a. Ni hnih hnuah chuan puithiam (lama) hotupa hnenah chuan mi a tîr a, sana, alarm clock leh lum leh vawt tehna (thermometer) pein a thawn ta a. A thil thawn rual chuan Issa chungchâng ziahna kutziak chu a hmu thei mial dah law maw tiin Ladakh a chhuahsan hmain an convent-ah (monastery) chuan rawn kal leh hram a duh thute pawh a thawn tel a.11

Kashmir lam pana chhuah zai a rêl ta a. Mahse a vanduaia siamin a sakawr a\ang chuan a che sual ta hlauh mai a! A ke dinglam, khup hnuai deuhvah hian a tliak a. Leh-a kir leh chu a tum lo va; a awmna a\ang chuan Pitak Monastery a hlak vak lo nain Himis Monastery-a kir leh theih a duh ber a. Heta \ang hian Himis Monastery hi ni chanve kal vel a ni a. A chhiahhlawh chu chuta hruai tur chuan a ti a, an lêt leh ta a. Tlaiah an thleng thei hram a. Puithiamho chu an lo \ha hle mai a. Duat takin an enkawl a, pindan an neih zînga \ha berah an dah ta a.12

Ni hnih hnuah chuan a ziaawm hman viau va, \ul hle sela chuan zawi awia India rama tlâk thlâk pawh a zuam hman hial a. A mutna bulah chuan puithiam hotupa chu rawn kalin thu ngaihnawm tak tak a hrilh \hin a. A thilpêk alarm clock leh sanate chu a la chhuak zing hman hle bawk a, a hman dante pawh an inzirtîr a.

Nakin deuhvah chuan lehkhabu lian tak, a phêk pawh hlai \ha tak, a hlui tawh avanga eng vek tawh chu a rawn la a. Chu chu Issa chanchin inziahna chu a ni! A chhiarsak ta a! |awng lettupain a lehlinsak ang zel chuan a thil chhinchhiahna lehkhabuah chuan fimkhur elkhênin a ziak chhawng ta zel a. Heng thute hi châng tla hlang tak tak an ni a, hmun \hen khatah phei chuan a hmaa mi leh a hnunga mite nen inzawmna pawh an nei hlawm lo.13

A ni thum niah chuan a dinhmun chu a lo \hat chhoh tak em avangin Kashmir kal tlangin India ram lam panin a chhuak thla ta a. A na tawrh chu a namên loh em avangin an kal chak thei lo va. Ni sawmhnih (20) chhungin India ram an thleng thla thei \awk a.14

Heta a thu ziah chhuah hi tuna kan chhui ber tur, Issa chanchin chu a ni a. Bible ang maiin bung leh châng neiin a ziak a. Bung 14 awmin bung tinah hian châng eng emaw zat a awm \heuh va. A hnuaiah khuan a lehlinna kan dah dawn a ni. He Issa chanchin bîk hi Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber Chanchin (The Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men) tiin a vuah a.

2) Swami Abhedananda
Mit ngeia hmutu nia inchhâl pahnihna chu Swami Abhedananda a ni. Swami Abhedananda hi Ramakrishna Paramahansadev-a zirtîr a ni a. Kum 1921-1924 khan Ramakrishna Math, Belur, Kolkata bul hnai teah vice-President nihna a chelh a ni.

Abhedananda hian Notovitch-a thil hmuh chhuah chu a tirah chuan a awih hreh khawp mai a. Himis Monastery-a kala, Notovitch-a thusawi chu a dik ngei em tih finfiah ngei duhin October ni 4, 1922 chuan a thawk chhuak ta a. A zin kawng hi a ngaihnawm tham khawp mai. Mahse hei hi kan thlur tum a nih loh avangin kan kal kan zawr zawr ang.

Swami Abhedananda chuan Himis Monastery chu a thleng ve ta ngei a, kutziak bu pawh chu a hmu ngei niin a insawi. A sawi dan chuan Issa chanchin ziahna kutziak bu chuan bung 14 a nei a, châng 224 a nei bawk. Amah lo chhâwntu puithiam (lama) chuan chu kutziak bu chu a lehlinsak a ni awm e.15 A zin kawng chanchin chu Paribrajak Swami Abhedananda tiin chhuah a ni zet a, mahse a bu hming chu Kashmir-O-Tibbate tiin Bengali \awngin an thlâk leh a. Hei hi Sap\awnga lehlin a ni lawk lo va. 1987 khan Swami Abhedananda’s Journey into Kashmir and Tibet tiin an chhuah ta chauh a ni. Swami Abhedananda lehkhabua Issa chanchin leh Notovitch-a lehkhabua mi hi an inang deuh vek a, mahse Abhedananda lehkhabuah hian a tlem bîk hle thung. A khaikhinna chu a hnuaiah chîk zawkin kan en ang.

3) Nicholas Roerich
Mit ngeia hmutu pathumna chu Russian mi tho, New York-a pêm lut, Nicholas Roerich-a a ni. Roerich-a hi lem ziak thiam a ni bawk. Kum 1925 khan an chhungkuain India leh Tibet rama kal turin an rawn chhuak a. Nicholas Notovitch-a lehkhabu kha a dik ngei em tih finfiah an tum a ni. A lehkhabu pathum, Altai-Himalaya, Heart of Asia leh Himalaya: A Monograph tihte hi a chhuan tawlawl an ni a, heng lehkhabuah hian Issa chanchin leh a ram miten an sawi dan a ziak nual bawk.

Ladakh khawpui Leh-a a awmlai hian sumdâwng rualho zînga Kristan India ram a rawn pan dân te, Himalaya tlânga finna a zir dan te mi sawi a hre tam hle a. Sawi dan chi hrang hrang a awm a, mahse thil pakhatah erawh an lên tlâk a rual, ‘A chanchin kan hriat loh vang vang chhung khan Krista chu India leh Asia ramah a rawn kal ngei a ni’ tih hi.16 Roerich-a hriat dan chuan Ladak-ah hian tun thlengin Issa chanchin hi an la sawi reng a ni awm e.17 

Notovitch-an a lehkhabua Ladak leh Tibet rama Issa chanchin a sawi dan leh Roerich-a sawi dan hi kan la khaikhin dawn avangin helai tak hi chhinchhiah a \ha ang. Roerich-a sawi dân chuan Issa chanchin hi vantlâng titiah pawh a la lâr hle a, Notovitch-a sawi dân chuan an hre lo niin a lang. Hei hi kan la chai zui zel dawn a ni.

Roerich-a lehkhabu Altai-Himalaya-ah hian Notovitch-a lehkhabu leh Abhedananda lehkhabua kan hmuh, Issa chanchin hi a chipchiarin a awm ve tho va. Danglam hret hret a awm tih lohvah chuan heng lehkhabu pathuma mite hi an inang hlawm em em a, mi pakhat sulhnu ni mai awma mawi a ni. Mahse Notovitch-a lehkhabua mi hi a famkim ber tho tho.

Heng lehkhabu pathumte sawi dân leh tuna kan sawi dân hi en kawp thiam a \ul fo vang. Thil/hmun hming inang reng, an hunlaia an sawi dan leh tunlaia kan sawi dan inang lo te, anmahni \heuh pawhin an sawi dan inang lo, a bîk takin sipel lamah a awm nual \hin. Entîr nan LADAK tih leh LADAKH tih te, HIMIS tih leh HEMIS tih te, NICOLAS NOTOVITCH tih leh NICOLAI NOTOVITCH tih te leh thil dang dang a awm fo. Lehkhabu hrangah sipel inang chiah lo a lo awm leh \hin a. Hengte hian danglamna an nei lo, inang reng, a hmangtu a zira sipel inang lo mai chauh a ni tih hriat a \ha ang.

Hemi chena kan sawi theih tak chu India leh Tibet ramah Isua a lo kal tih ziak ngeia finfiahna, Leh khuaa Buddhist monastery (sakhaw hmun), Himis Monastery an tih mai hmuna Buddhist puithiamte hnena awm chu mit ngeia hmutu mi pathum an awm a ni. Heng Buddhist monastery-a lehkhabuin a sawi dân chuan Issa/Isua chuan kum 13 mi a nihin India ram a rawn thleng a ni. Thuthlung Thar bua kan hmuh loh Isua tleirawllai (kum 12 mi a nih leh vantlâng zînga a rawngbawl hma inkâr zawng) chanchin hi ngaihnawm leh chipchiar em em in a chuang.

Bung 5

Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber Chanchin (The Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men)

A hnuaiah hian Issa chanchin inziahna kutziak bu, Nicolas Notovitch-a lehkhabu ami chu a ngial a ngana letlingin, a kim biaiin dah a ni.

Bung 1
1Israel rama sualna rapthlâk tak avang chuan lei hi a khurin vante pawh an \ap a.
2Thil siam zawng zawng inpuan chhuahna mi ropui leh dik Issa chu an nghaisaka an tihhlum tak avangin.
3Ani chu mihringte tana ham\hatna tur leh an hnena thlarau sual awmte tichhe turin leh
4Muanna, hmangaihna leh hlimna, sual avanga hnuh hniam tawh mihringin a neih let leh theih nan leh khawngaihna tâwp nei lo Siamtu |hen-hran-theih-lohva hnena hruai kîr leh turin mihring pangngaiah a lo piang a.
5Israel ram a\anga sumdâwng lo kalten heng thil thleng chanchin hi an rawn thlen a:




BUNG 5 NA HI HETAH HIAN TAR LAN LOH LUIH A NI





Bung 6

Issa Chanchin Ziahna Lehkhabu Zial Hmuh Tuma Himis Monastery-a Kala Hlawhchhamte

Notovitch-a thuziak chuan a fan zau ngang mai a. A enga mah hmaa awih nghal duak duak an awm laiin mi \hen khat chuan finfiah ngei an duh thung a. Bung hmasaah khan mit ngeia hmutu pathum an awm kan tih tawh kha. He mi bungah hi chuan mit ngeia hmuh ve tuma Himis Monastery thleng rawka kal, hlawhtling zo ta lote kan chhui thung ang.

1) Holger Kersten
Kersten-a hi German mi Pathian thu thiam (theologian) a ni a. A lehkhabu Jesus Lived in India: His Unknown Life Before and After the Crucifixion tih phei hi chu khawvelah a darh zauvin a hralh chhuak hnem khawp mai. Notovitch-a lehkhabu hi a dik ngei em tih zir chian duhin 1979 khan a thawk chhuak a. Hlawhtlin ngei tumin tuna Tibet Buddhist sakhaw hotupa ni mêk, Dalai Lama 14-na hnenah hian lehkha a la lawk thlap a. A mamawhte chu monastery-a hmuh tur a lo awm a nih chuan lo \anpui tura a hriattîrna lehkha a ni. Chu lehkha nen chuan Hemis (Himis tih leh Hemis tih hi a hmangtu hrang hrangin an sipel dan a inang chiah lo a ni) Monastery chu a pan ta a. Chutih hunlaia an puithiam hotu nen chuan inhmuhna hun reng chang tak an nei thei nghe nghe a. Mahse vanduaithlâk takin Hemis Monastery-ah chuan chu kutziak bu chu hmuh tumin an lo zawng tawh \hin a, hmuh tur reng reng a awm hauh lo a ni tih thu a hre ta mai a! A beidawn hle lai chuan Leh khuaah chuan Moravian Church Mission hmunah diary book kum zabi 19-na hunlaia mi a awm tih a hre chhuak hlauh mai a. Chu diary book-ah chuan Dr. Karl Marx-an Notovitch-a hming a ziak lang a, Hemis Monastery a tlawh ngei a ni tih a sawi, tih thawm a hre ta a! A pan thuai a. Mahse a vanduaina a thuah hnih leh ta, kum thum kum li kal taah khan chu diary book pawh chu a chin hriat lohvin a lo pil bo daih mai a ni awm e.1 Holger Kersten-a chuan kutziak bu chu awm ngeiin a ring a, mahse a kal hunlai chuan hmuh tur a awm tawh lo.

2) Swami Prajnananda
Swami Prajnananda hi a chunga mit ngeia hmutu kan sawi, Swami Abhedananda zirtîr a ni a. Ani pawh hian he kutziak bu hi mit ngeia hmuh ve a tum tawh a, mahse a hlawhchham ve tho. An lo hrilh dân chuan chu kutziak bu chu an la bo tawh a, tunge la bo va, khawiah nge an lâk tih tuman an hre lo. A bu hmasa ber (original), Pali \awnga inziak, an monastery pui ber, Lhasa khuaa Marbour Monastery-a awm \hin pawh kha a awm tawh lo bawk a ni awm e.2 Kan thu hnâr zawng zawng chu hmuh theihin a awm tawh lo tihna a nih chu.

3) Professor Hassnain
Professor Hassnain-a hi Kashmir Research Centre for Buddhist Studies-ah Director a ni a. He lamah hian sulhnu pawh a lo nei nual tawh a ni. Holger Kersten-an research a beihna lama a hriat chhuah a ni a, amah kawmna hun pawh a nei nghe nghe a ni. Chuta an inbiakna a\anga Kersten-a hmuh chhuah, a lehkhabua a ziah dân chuan Professor Hassnain-a chuan kum sawmhnih leh panga chhung teh meuh Isua India rama a lo kal thu hre chiang tur hian a lo bei tawh a. Finfiahna a neihte reng reng chu rin dân (hypothesis), rinhlelhawm deuh tlat bawk si aia thûk a awm thei lo va. Scientific taka chiang tak thil a duh bawk si avangin a tum angin a hlawhtling thei ta lo a ni tih a ziak.3 Professor Hassnain-a hian thawnthu leh mi sawi chhawn eng eng emaw chu tam tak a hria a. Mahse finfiahna \ha tawk eng mah a neih theih si loh avangin kum sawmhnih leh panga chhunga a zir chianna (research) chu ama ngaihin a hlawhtling thei ta lo a ni.

4) Paul Davids
Paul Davids-a hi film siamtu leh lehkha ziaktu a ni a. A film pakhat Jesus in India tih hian khawvel a deng chhuak chiang hle a ni. He film siam tur hian khawvel a fang chhuak a ni deuh thaw mai. Mithiam chungchuang leh a hmun leh huna zira mi pawimawh tak takte kâwmin video-in an thu sawilai thla a la kual zel a. Kan thu chhui mêk atan hian thu lâkna hnâr pawimawh tak pakhat a ni.

Princeton University Professor langsar tak, Prof. Elaine Pagels te, Vatican journalist Michael Hasemann te, Meenakshi Temple-a an puithiam lu ber (Madurai, India) te, Puri (Orissa) khuaa Jagannath Temple (Issa/Isua pawh he temple-ah hian a kalin a inzir niin an sawi) puithiam hotupa, Sankaracharya 145-na te, Monsignor Corrado Balducci (Vatican puithiam) te leh mi tam tak, mi langsar tham tak tak te a kâwm a. Himis Monastery ngei pawh a tlawh bawk. Himis Monastery a tlawh \um hian lehkhabu hlui an dahnaah (archive) chuan kutziak bu tam tak an dah a hmu a. Mahse a vanduaia siamin an puithiam (lama) hotu ber chuan a naupanlaiin Tibet-ah a kalsan a. Kum 40/50 vel zet chu a rawn kîr tawh lo va. A remtihna tel lo chuan chung kutziak bute chu an hawng thei si lo va. Chuvangin hma a sawn thei ta lo a ni.

Puithiam pakhatin a sawi dân chuan America mi pakhat, research tia lo kal pakhat a awm a. Chu chuan Dalai Lama ngei chu chutiang lam kutziak bu a hmuh tawh leh hmuh tawh loh a zâwt a. Dalai Lama chuan a naupanlaiin Tibet library-ah chutiang lam hawi chu a hmu tawh ngei chuan a insawi. Mahse chu pawh chu America mi chuan a thuziak leh a lehkhathawna a sawi an hriat chhawn leh mai chauh a ni ve bawk a. Chu bak chu hriat belh tur a hmu mai thei lo. A tawpah chuan Dalai Lama office a\angin thil a hriat belh ta a. Amah, Dalai Lama ngei pawh chuan Issa India ram kal chanchin ziahna (Notovitch-an hmu nia a inchhâl kha) chu a awm ngei em tih pawh a hre lo va. Mi dangin an zawhna a\anga hre kual ve vel mai mai a lo ni bawk.  Notovitch-a hian a hmu ngei em tih leh an lehlinsak ngei ang em tih pawh a sawi chiang theih hauh lo va. Chuti chung chuan Paul Davids-a chuan chu kutziak bu chu a awm ngei a la ring ta fan a ni. Mit ngeia hmutu an awm nual tlat si a, chuvangin dâwt ringawt a nih chu a ring thei lo va ni.4

5) J. Archibald Douglas
Archibald Douglas-a hi Government College, Agra-ah Professor a ni a. Notovitch-an a lehkhabu a rawn tlângzarh hnu lawkah amah ngeia finfiah turin Himis Monastery hi a pan a. Chutah chuan a han hlawhchham tlat a ni. Chuvangin na takin Notovitch-a hi a khêng zui a. Chuta a thuziak leh a hnawlna chhan hrang hrangte hi an ngaihnawm tham a. A hranpa ngatin bung hranah kan chhui zui ang.

Bung 7

Issa Chanchin Ziahna Kutziak Bu a Awm Ngeia Ngaitute
leh an |anfungte

1) Madam Caspari
Madam Caspari-i hi Swiss mi, music lam thiam leh music zirtîrna (music pedagogy) lama Professor a ni a. Kum 1939 ...............



BUNG 7 NA HI HETAH HIAN TAR LAN LOH LUIH A NI



Bung 8

Buddhist Kutziak Bu leh Isua India Rama a Rawn
Kal Thu Ziahna Awih Lotute

Kum 1894-ah Notovitch-an a lehkhabu a chhuah a, a darh zau nghal hle a ni tih kan sawi tawh kha. Kâr pawh a tlâk hmain hnial kalhtu an rawn inlâr nghal \uam \uam a ni ber awm e. Hnial kalhtute zînga a langsar zual chu Professor Max Müller-a leh Professor Archibald Douglas-te hi an ni. Anni hi chuan an bei mai a ni lo va, an sawp a ni hial zawk awm e. An inbeihna vel hi a ngaihnawm ngiang mai. Anni pahnihin an beihna hi an thu ziak nen chipchiar deuh zawkin kan en ang.

1) F. Max Müller
Professor Max Müller-a hi Oxford University professor, mi thiam chung chuang, vawiin thlenga a hming chuai mai mai tawh lo tur a ni a. Notovitch-a thil hmuh chhuah awih lova bei lêttu hmasa leh langsar berte zînga mi a ni. A theih ang anga zawng chhuak nghalin a hunlaia chanchinbu langsar tak, The Nineteenth Century­-ah “The Alleged Sojourn of Christ in India,” tih thu hi a ziak a. He article-ah hian na taka beiin ‘Notovitch-a hian a lehkhabu Vie inconnue de Jésus-Christ (a hmaa kan sawi tawh ang khan hei hi Sap\awnga a chhuah hmaa French \awnga a chhuah kha a ni) chauh hi a hmuh chhuah chawp a ni lo va, Ladakh-a a zin thu hrim hrim pawh hi thil tak tak ni lo, a phuah chawp mai mai a ni,’ a ti.1 Müller-a ngaihdan chuan Notovitch-a hi Ladakh-ah a kal lo hrim hrim a, Himis Monastery-a Buddhist puithiamin Issa chanchin ziahna lehkhabu a lo chhiarsak phei hi chu thu dik lo leh zual a ni a. Chuvangin ‘a hmu chhuak a ni’ ti hialin \awngkam dengkhâwng tak pawh a hmang reng a ni.

Müller-a hi mi langsâr tak a nih avangin mi tirh mai tur pawh a ngah hle a. A mi tirhte hnen a\anga a thudawnna a\angin thu hi a ziak a ni. A thu dawnna sawi dân chuan khatih hunlai khan Russian mi, Notovitch-a tih hming pu, ke tliak, Himis Monastery-a an enkawl reng reng an awm lo va, chutiang mi Leh khuaa rawn kal an awm thu pawh hriat a ni lo.2 Chutiang thu a hriat avang chuan a thuziak chauh ni lovin Ladakh khawpui Leh a tlawh thu hrim hrim pawh chu thu dik lo a ni tiin Müller-a hian a ziak hmiah hmiah mai a ni.
Müller-a hian Notovitch-a hi mi zahawm (gentleman) a ni a, chuvangin dâwt a sawi lo turah a ngai lui a. Chuti a nih si chuan Buddhist puithiam zawkte hian Notovitch-a hi fiamthu an lo thawhkhum a ni ang, a ti ta mai a ni. Notovitch-a hi Buddhist-ho zinga Isua chanchin hmu chhuak turin a rilru a inpeih sa at reng a. Rilru lai a pu bîk lo a ni a ti bawk. Kutziak bu a hmu a, a \awng letlingtu kutah a innghat hmiah mai a. Engkim mai kha a inchaw bê vek a ni. A rilru khan a âwn sa hrim hrim a ni a ti.3 

Müller-a hi kan sawi tawh angin sakhaw chanchin lam zirna (religions studies) lama mi thiam filawr a ni a. Tibet leh China rama Buddhist thuziak chi hrang hrang hming ziahna bu (catalogue) \ha elkhen, Kandjur leh Tandjur an tih hi an nei a. Kandjur hian bu 108 zet a huam a, Tandjur hian bu 225 a huam bawk. Heng catalogue-ah hian Issa chanchin inziak a awm hauh lo a ni. Issa chanchin inziahna kutziak hi awm tak tak sela chuan a khawi emaw zawk zawkah hian a awm ngei ngei tur a ni. Heng bute hi kum CE zabi khatna hunlaia an lo siam tawh a ni a. Chuvangin thuziak hlui chu a awm a nih tak meuh chuan heng lehkhabuahte hian an chuang ngei ngei tur a ni. A awm si loh avangin hei hi phuah chawp mai a ni a, inbumna mai mai a ni tiin a sawi.4 

Müller-a hian India rama puithiamten kawng danga mi dang an lo bum tawh dânte pawh a lo hre nual tawh a. Chutiang bawk chuan Notovitch-a hi Buddhist puithiamte hian an bum a ni, tiin a sawi bawk.5

Müller-a hian Ladakh-a Sap hmeichhe pakhat, a hmelhriat ni bawk (mahse a hming tarlan a ni lo) chu lo ngaihven turin a han ngên a. Chu nu chuan lehkha rawn thawnin a lo chhui dânte a rawn hrilh bawk a. He lehkhathawn hi Nineteenth Century chanchinbua a thuziakah hian a tarlang tel nghe nghe. Chuta Sap nuin a sawi dân chuan Himis Monastery pawh a va tlawh ngei a. Russian mi, ke tliak an la lut reng em tih a zawt a. Anni chuan an monastery-ah chuan kum 50 chhungin tumah ke tliak reng reng an enkawl loh thu an lo hrilh a. Krista chanchin inziahna a awm hauh lo bawk tih chu a thu dawn a ni.6

Müller-a hian Notovitch-a hi mi puitling leh zahawm tak nia ngaiin dâwt sawi ngawt turah a dah phal lo va. Chuvangin Buddhist puithiamte hian dawt an hrilh zawk mai a ni ang tih hi a thutlûkna a ni ta a ni. Chuti a nih si chuan Buddhist puithiamte hi daw thei tak an nih a ngai ve ta thung a. Müller-a hian a thawhpuipa, Archibald Douglas-a zir chianna leh a thu ziak hnuah hian a rilru a thlâk leh a. A thu hmasa lamah Notovitch-a zahawmna humhimin Buddhist puithiamte a sâwt a. Amaherawhchu a thu hnuhnungah chuan Buddhist puithiamte lakah ngaihdam a dil leh ta thung a. “Notovitch-a hi tihder a ni lo va, amah hian mi tihder a tum zawk a ni,” tiin a sawi \ha leh ta zawk a.7

2) J. Archibald Douglas
Kan sawi tawh angin J. Archibald Douglas-a hi Government College, Agra-a professor a ni a. Mi rintlâk tak a ni. Notovitch-a thuziak awih lotu leh bei lêttu zînga a che na ber pawl a ni nghe nghe a. Amah ngei hi Himis Monastery-a han kalin a han finfiah a ni. Chumi hnu, kum 1896-ah Nineteenth Century chanchinbuah bawk chuan thu a ziak ve leh a, “The Chief Lama of Himis on the Alleged ‘Unknown Life of Christ’” tiin epna thu a ziak a ni. A ziah dân chuan Notovitch-an a zawh kawng ngeia kalin Ladakh a han thleng ve a. Notovitch-a ang lo takin awlsam takin Himis Monastery chhungah chuan a lut mai a, ni eng emaw chen chu puithiam hotupa ber \hatna zâr zovin monastery chhungah a khawsa a. He puithiam hotupa ber hi Notovitch-an amah enkawltu a tih tak kha a ni nghe nghe a. Douglas-a hian a thil chhui chungchângah hian rilru awn lam nei miah lo, a hmuh chhuah ang ang pawm vek thei tur khawpa rilru lâi pu niin a insawi bawk. Ngun taka a zawh chhuah hnua a hriat dân chuan kum 1887 leh 1888 chhung hian Europe lam Sâp pachal tam takin Himis Monastery chu an lo tlawh tlat mai a ni. Kan sawi tawh ang khan Max Müller-a hian Notovitch-a hi kawng tinrengah a ringhlel a; Leh khua pawh hi a tlawh tak meuh pawhin a ring lo a nih kha. Kha thu kha Douglas-a hian a hre vek a. A rinhlelh dân leh Max Müller-a chungchâng pawh a ziak lang nghe nghe a ni. Douglas-a hmuh chhuah dân chuan Leh khaw medical officer, Dr. Karl Marks-a (Marx tia ziak pawh a awm) hian Notovitch-a hi a ke tliak ni lovin a ha nâ a enkawl a ni.8 Bung hmasa lama kan sawi tawh angin Notovitch-a hian a ke tliah thu a sawi a. Mahse he daktawr sawi dânah hi chuan a hâ zawk a ni ta miau mai. Thu inkalh deuh chu a awm chiang a ni.

Douglas-a hi Ladakh khaw dâk in hotu chawl tawh, Shahmwell Joldan-an a lo pui a, \awng a lehlinsak vek a. Ani hi Tibet mi, Tibetan \awng hmang a ni bawk. Notovitch-a lehkhabu chu puithiam beng hriatah Tibetan \awngin an letling ta a! Puithiam chuan a kip a kawiin a hre thiam ngei a ni tih a sawi chiang bawk. An inbiakna hi chipchiar takin a ziak chhuak vek a, a tawpah Douglas-a, Shahmwell Joldan-a leh puithiam chuan hming an ziak nghe nghe a ni. Hemi \uma an inbiakna hi Douglas-a hian a ziak chhuak vek a. A ziah dân ang angin a hnuaiah hian lehlin a ni bawk:9

Zawhna 1-na: Himis Monastery puithiam hotupa ber (chief lama) hi i ni em?
Chhanna: Aw ni e.

Zawhna 2-na: He dinhmun hi engtia rei nge i lo chelh tawh?
Chhanna: Kum sawm leh panga (15).

Zawhna 3-na: Nang emaw, he monastery Buddhist puithiam tu ber emaw hian khawthlang mi (European) ke tliak (hliam) in hmu tawh ngai em?
Chhanna: Aih, tun kum sawm leh panga (15) chhung hian kan hmu miah lo. Chutiang Sap (sahib) hliam tuar chu tu pawh hmu ila Leh khaw hotu (wazir) hnena thlen ngei hi ka hna a ni. Chutiang chu ka tawng hauh lo.

Zawhna 4-na: Nang emaw, in puithiamte zînga mi tu ber emaw hian Sap hrim hrim hnenah Issa Chanchin ziahna in hmuhtîrin lehlina ziah chhâwn phalsak in nei tawh em?
Chhanna: Kan monastery-ah hian chutiang lehkhabu chu a awm lo hrim hrim a, he hna ka chelh a chinah hian tu Sap mah kan kutziak bute hi ziah chhawn emaw lehlin emaw phalsak an la awm lo.

Zawhna 5-na: Tibet ram chhunga monastery khawi berah emaw tal Issa chanchin inziahna lehkhabu a awm leh awm loh i hre tawh ngai reng reng em?
Chhanna: Kum sawmli leh pahnih (42) chhung Puithiam (Lama) hna ka chelh tawh a, Buddhist lehkhabu leh kutziak bu lar zualte phei hi chu ka chul nel em em a. Issa tih hming reng reng ka la hre ngai hauh lo mai. Chutiang chu a awm lo a ni tih chiang takin ka sawi thei ang chu. Tibet rama kan monastery danga puithiam hotute pawh ka lo be râwn tawh hlawm a, Issa hming inziahna lehkhabu emaw kutziak bu emaw pawh an hmelhriat hauh lo.

Zawhna 6-na: Nicolas Notovitch-a, Russian mi, kum sarih-riat vel kal taa in monastery rawn tlawhtu khan Aigupta, Assuria leh Israel mite sakhaw chungchâng pawh a titipui nual che niin a sawi a.
Chhanna: Aigupta, Assuria leh Israel mite chanchin ka hre hauh lo mai a, an sakhaw chanchin phei chu ka hriat loh lam tak a ni. Chutiang lam hawi chu tu Sap hnenah mah ka sawi lo.

[Notovitch-a lehkhabu chu ka chhiar khum ta a. Chu velleh, ‘Sun, sun, sun, manna mi dug!’ tiin a rawn au chhuak a. Chu chu Tibetan \awnga, “Dâwt, dâwt, dâwt, dâwt vek a ni!” tihna a ni a. He a \awngkam hi a hming a ziah hnan dawnin a beng hriat ngeiah ka chhiar ri a, Notovitch-a lehkhabu a ngaihdan bîk tak hi. Ka ziah dânah pawh chuan a lungâwi tawk hle niin a lang. J. A. D]

Zawhna 7-na: Buddhist lehkhabu, Pali \awnga inziak i hria em?
Chhanna: Buddhist lehkhabu Pali \awnga ziah reng reng ka hre lo. He hmuna thu ziak zawng zawng hi chu, ka hriat chinah chuan, Sanskrit leh Hindi a\anga Tibetan \awnga lehlin vek an ni.

[Ka zawhna min chhan dân leh a ngaihdan a\anga chhût chuan he puithiam hian Pali \awng a hmelhriat hauh lo tih a hriat theih a. J. A. D.]

Zawhna 8-na: Sap hnen a\angin thilpêk sana, alarm leh lum leh vawt tehna (thermometer) i dawng reng reng em?
Chhanna: Chutiang chu tu Sap hnen a\ang mahin ka la dawng ngai lo. Thermometer chu eng nge a nih pawh ka va hre lo em. Chutiang thil chu ka nei hauh lo a nih dawn chu.

[He zawhna min chhan dawn hian sana (watch), alarm leh thermometer (lum leh vawt tehna) hi eng nge an nih chiang takin kan inhrilhfiah hmasa phawt a ni. J. A. D.]

Zawhna 9-na: Urdu emaw Sap\awng emaw i thiam em?
Chhanna: Urdu leh Sap\awng ka thiam lo ve ve.

Zawhna 10-na: Buddha sakhaw zuitute zîngah hian Issa hming hi zah taka lam \hin a ni em?
Chhanna: A hming hi an hre ngai hauh lo. Missionary-te leh khawthlang Sâpho a\anga an hriat tih lohvah phei chuan puithiamte pawh hian Issa hming hi an hre ngai lo tak meuh a ni.

Himis Puithiam Hotu chuan Tibetan \awngin a hming a ziak a, a hming nemna (official seal) a chhut hnan bawk a.

In the presence of us
J. Archibald Douglas, Professor, Government College, Agra, N.-W. P.
Shahmwell Joldan, late Postmaster of Ladakh.
Himis Monastery, Little Tibet: June 3, 1895.

(Joldan-a Nemnghehna)

Hei hi ziak ngeia ka nemnghehna a ni: Professor Douglas-a leh Himis Monastery Puithiam Hotupa inbiaknaah hian \awng letlingtu ka ni.

Sap\awng ka thiam a, Tibetan hi ka nitin \awng (native language) a ni bawk. Zawhna leh Chhanna, Puithiam Hotupain a hming nemnaa a nem hnan leh a hming a ziah hnante hi fiah takin a hre thiam vek a, dâwt min hrilh mai mai lo vang tih hi tih tak meuhvin ka ring tawk a ni.

Shahmwell Joldan
(Retired Postmaster of Ladakh
under the British Imperial Post Office).

Leh: June 5, 1895.
Hetiang tak hian Douglas-a chuan a ziak a. Hming ziaka nemnghettute hi Puithiam Hotupa leh a \awng letlingtute an ni.

Douglas-a hian Max Müller-a ang lo takin Notovitch-a hi a dim teh chiam lo va. Notovitch-a thil hmuh chhuah hi “rinawm loh tak a ni” (highly improbable) a ti hmiah mai a ni. Max Müller-a khan 1894-ah khan a lo ching hrep tawh a nih kha. Kha thu chhan lêt nan khan nasa takin a rawn insawi fiah tawh a. Mahse chu pawh chu Douglas-a chuan Issa Chanchin a sawi hi a dikzia finfiahna tur \anfung a nei chuang lo, tiin engah mah a ngaihsak chuang lo.10 Douglas-a thutlukna chu ‘he kutziak bu nia chhal hi a awm tak tak lo’ tih a ni mai.

3) Hadhrat Mirza Ghulam Ahmad
Ghulam Ahmad-a (1835-1908) hi Muslim pawl pakhat, Ahmadiyya Muslim Jamaat din chhuaktu a ni a. Lehkhabu ngaihnawm ang reng tak, Jesus in India tih a ziak bawk a. He lehkhabu hi Urdu \awnga a ziah, Masih Hindustan Mein tih a\anga lehlin a ni. A lehkhabuah hian Buddha sakhua rawn din chhuaktu kan tih mai Gautama Buddha leh Isua nihna hrang hrang leh an nuna thil thleng inang tak tak a khaikhin nasa hle a. Mak ang reng takin Isua leh Gautama Buddha hian inanna lai an lo ngah viau lah tak a. Chuvang tak chuan remchânga lak pawh a lo awl hle reng dawn a lo ni a. Ghulam Ahmad-a ngaihdan chuan Buddha sakhua hi Kristianna aiin upa zawk daih mah sela, Isua hian Buddha hi a ang hle ni lovin Buddha hian Isua hi a ang zawk a ni, tiin a sawi.11 Chanchin |ha bua Isua nihnate hi tlai khaw hnua an lak khawm, an sakhaw lehkhabuah Gautama Buddha an hmeh bel tâk mai mai a ni, a ti.12 

Buddha sakhaw zuitute hian Kristian zirtîrna, Isua chanchin leh Buddha zirtîrna inzûl em emna chhan nia an sawi chu Isua hian India rama a lo kal laiin heng hi a hria a, Palestina ramah a hril chhawng ta a ni an ti a. An uar zui ang reng khawp a; Isua hian Buddha zirtîrna kai lekin ama zirtîrna angin a hmang zui ta mai a ni, an ti. Hei hi Ghulam Ahmad-a hian a bei na hle a. Hetiang ngaihdan hi dâwt thu phuah chawp, rintlâk hauh loh bâk a ni lo a ti. A ngaihdan chuan Isua hi khenbeh a nih hmain India ramah a rawn kal lova, khenbeh hnuah thi lovin a rawn kal zawk a ni.13 Hei hi chu Muslim-ho ngaihdan tlânglâwn tak a ni.

A ngaihdan danglam ang reng tak erawh a awm a. Buddha chanchin hi Isua hunlai thleng khan ziaka dah a awm lo. Buddha leh Isua chanchin hi an chawhpawlh a, chu chu Buddha-ah an hmehbel ta mai a, a kip a kawi erawh chu Isuan khenbeh a nih hnua a rawn tlawh hnuah khan an belh chhah ta chauh a ni, a ti bawk.14

Ghulam Ahmad-a hi \ang huai viau mah se Buddhist mi thiamte ngaihdan nen chuan a inpersan hle. Gautama Buddha thusawi, a zirtîr leh inbiakna reng reng khan \awng kâ (oral) maia pi leh pu a\anga tu chhuan thlenga inhlan chhawn zel a ni a. Ama nitin \awng chu Magadhi a ni nain15 Buddhist thuziak hi Pali \awng, Buddhist-in an hman bîk Sanskrit leh Sanskrit fir hmanga dah \hat vek an ni a. Heng \awng zîngah hian Pali \awng hi a upa ber bawk. Ziaka dah \hat tam tak a awm a. A tir taka mi hi tam tak chu a bo thlau tawh a, mahse eng emaw zat chu Tibetan leh Chinese \awnga vawn \hat an ni hlauh mai.16

Buddha zirtîrna ziding chungchângah hian thu buai hla buai a awm ve neuh neuh va. Chutiang buaina lo chhuak ching fel tur chuan Inkhawmpui \um li zet a lo awm tawh a. A hmasa ber chu BCE 483-ah daih tawh khan a ni a. A \um hnihna hi BCE 383-ah niin a \um thumna chu lal ropui tak, Asoka (BCE 273-232) hunlai khan a ni a. A hnuhnung ber chu BCE 106 vel,17  Va\\agamani Abhaya rorel hunlai18 kha niin an sawi.

Inkhawmpui (councils) hmasa lama an thu tlukna chu ziaka dah a la ni lo va, \awng kâa inhlan chhawn (oral tradition) an ni. Inkhawmpui hnuhnung berah erawh hi chuan Buddhist sakhaw thu leh hlate chu ziaka vawn \hat an lo ni ta a. An thu vawn \hat pum pui chu Tipi\aka an ti mai a “Bawm pathum” (three baskets) tihna a ni a. Chungte chu Vinaya Pi\aka, Sutta Pi\aka leh Abhidhamma Pi\aka-te an ni.19 Hei hi Sri Lanka (chutih hunlaia Ceylon) rama Buddha sakhaw zuitu hnam pakhat, Sinhalese an tih mai pawhin an chhinchhiah dân nen a inang hle. Anni sawi dân chuan Buddha zirtîrnate hi kum BCE 89-77 vel khan ziaka dah an ni.20 
Heng thuziakte hi Pali \awng a ni a. Chutia Inkhawmpui palinain ziaka a dah tâkah chuan Buddhist sakhaw lehkhabu Pali \awnga ziak (Pali canon) chu belh chhah leh paih theih tawh loh tura siam fel (virtually closed) a ni ta a ni.21 

Kan hriat theih tâk chu Buddhist sakhaw lehkhabu hi kum BCE zabi khatna velah khan ziaka dah \hat fel an lo ni tawh tih hi a ni. Chutih rualin Professor Ranabir Chakravarti-a chuan a duh thawh deuh hlek a, ‘an grammar lam ziahna bu, Panini ziah, Ashtadhyayi an tih mai chu kum BCE zabi 5-na velah khan a lo awm daih tawh a ni, a ti a.22 Hei hi a dik chuan Buddha zirtîrna ni kher lo mah se an thu ziak lo in\anna chu a rei tawh hle a ni.

A thu hrimin Buddhist thuziakte hi hmun hrang hrang a\anga lak khawm an ni hlawm a. India, Ceylon (Sri Lanka), Burma, Siam (Thailand) leh Nepal rama monastery hrang hrang a\anga lak an ni tlangpui. Central Asia leh Tibet rama Sanskrit \awng kutziak bute hi a tlangpui thuin kum CE zabi 5/6-na vela mi an nei deuh vek thung.23

Ghulam Ahmad-a hian Buddhist thuziak chungchângah hian ngaihdan mumal leh huai tak nei mah se he thuah kher kher hi chuan a chak lo zawkah a \ang niin a lang. Isua leh Gautama Buddha hian inanna an lo nei nual a nih pawhin Isua nihna ang kha Buddha an hmeh bel ta mai a ni tih thu tak hi chuan belh chian a dâwl lo, Buddhist sakhaw lehkhabu hi ziak ngeiin a lo awm hmasa tlat a ni.

Engpawh nise Ghulam Ahmad-a hi kan sawi lang ve bawk nain Notovitch-a thil hmuh chhuah leh amah dodalna ang zawngin tih bîk nei takin a ziak chiah chuang lo. A thuziak hian Notovitch-a thil hmuh chhuah hi a kalh ve hrim hrim a, chuvang chauhva târlang kan ni zawk.


Issa chungchâng ziahna kutziak bu hian awih lotu a nei ve nual tho tih kan hre ta a. Chung zînga bei na ber pawl chu H. Louis Fader-a hi a ni a, lehkhabu The Issa Tale That Will Not Die: Nicholas Notovitch and His Fraudulent Gospel (2003) (Issa Thawnthu Chuai lo Tur Chu: Nicholas Notovitch-a leh a Chanchin |ha Der) tih hi a ni.

Bung 9

Himis Monastery-a Issa Kutziak Bu Chhui Chianna

Issa/Isua chanchin inziahna nia Notovitch-an a chhal hi chhui chian a ngai khawp mai. Mi pathum meuhvin mit ngeia hmuin an inchhâl a. An thuziak pawh hmuh leh chhiar theihin a la awm vek a. Chutih rualin hmuh ngei tuma kal mi \hen khat an hawi hil der lawi si. Sakhaw pahnihin mi thuhmun kan lo in\awm a, hnâr thuhmun, eng emaw avang chauhva hrang ta mai kan nih chuan insawi pawha thil \ha zawk thlentîr tum awm tak a nih laiin zêpna leh puanzâr duh bîkna mi tlem tê an nei leh bawk si a. A dik lo tawp ang, tihsak dawn lahin, mi zahawm tak takin hmu ngeiin an inchhâl bawk si. A hnuaiah hian thil ni thei leh ni lo thei zawng zawng kan theih ang anga chhui chhuakin kan lepsê dawn a ni. Thil dikna leh dik lohnate hmu chhuak turin indim dawi theih a ni lo va, a \ul ang zia zelin kan sawi chhuak phawng phawng ang.

Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Inannate
Issa Kutziak bua kan hmu dân chuan Issa hian a hun tam ber chu India, Tibet leh a chheh vel ram hrang hranga rawngbawl nan a hmang a; a hnu kum thum chhung chu Palestina ramah a tling tla a. Mahse Chanchin |ha bua kan hmuh dân chuan Isua rawngbawlna hmun chu Palestina ram chauh a ni. Chuvangin an thu laimu, an hrilhfiahna leh mi an hma chhawnte an inang lo nasa em em a. Amaherawhchu lehkhabu tawi te e ti lovin inanna an ngah phian. An inanna lai eng emaw zat zînga a pawimawh zual kan târlang dawn a ni.

1) Issa chuan mi rethei, chanhai leh rah behte a ngaihsak em em a (hnam hnuai hnung Sudras-hote kha a ngaihsak em em a ni, Issa 5:5, 10; mi rethei leh chak lote a ngaihsak bawk, Issa 5:27). Isua pawhin mi rethei te leh rah beh te tan chanchin \ha a puang a (Lk. 4:18, 6:20f.). Inanna chu an nei pang a ni.

2)  “Chung pikna thu” (woe pronouncement) an sawi ve ve a. Mahse Issa chuan milem biak chungchângah a hmang a (Issa 7:9); Isua erawh chuan Pharisai te, Lehkhaziaktu te leh Dân zirtîrtute lakah a hmang thung (Mt. 23:13-29; Lk. 11:42-52). Milem biakna vang ni lovin Juda dân chungchânga an khermei uchuakna leh an vervêkna avanga sawi a ni.

3) |henawm khawvenna thu zirtîrna \ha tak an sawi ve ve (Issa 7:15 leh Samari mi \ha, Lk. 10:30-37).

4) Hmeichhe chunga Issa rilru put hmang leh zirtîrna kha a \ha chungchuang a (Issa 12:8-17). Hei hi Chanchin |ha bu lama Isua zirtîrna kan hmuh ai mahin a famkimin a ropui zawk em maw ni chu, a tih theih hial a ni. Isua khan (Chanchin |ha bu lamah) a hunlaia an kal phung ang lo takin hmeichhia a hnualsuat lo va, \hianah a siam zawk a. A \hian \ha tak leh a zirtîr ni bawk chu Mari Magdalini a ni. Mipuiin uire an rawn man pawh khan mipui lak a\angin a hum tlat mai a. A hum mai ni lovin \haa inngai mipuite khan sualna an lo neih reng sizia a kawh hmuh hlauh zawk (Joh. 8:3-11). Issa leh Isua nunah mipate hnuaichhiah hmeichhiaten hmun pawimawh tak an chang tlat a ni.

5) Issa’n, “Mi bawrhsâwmten daktawr an ngai ang hian,” (Issa 12:5) a tih leh Isuan, “Mi chakte chuan daktawr an ngai lo va, mi bawrhsâwmte zawkin an ngai a ni...” (Mk. 2:17; Lk. 5:31) a tihte hi an inang khawp mai.

6) Issa thusawi, “Chhungkua chu lû nei lovin a awm thei lo va, Kaisara tel lo chuan mipui hnena thupêk a awm thei lo bawk. A thu pawh in zawm tur a ni a,” (Issa 12:3) tih leh Isuan, “Kaisara thilte chu Kaisara hnenah pe ula, Pathian thilte chu Pathian hnenah pe ta che u,” (Mt. 22:21; Mk. 12:17; Lk. 20:25) a tih hi thu inzûl tak a ni bawk.

7) Issa zirtîrnaah chuan thinlung hi Pathian biak in a ni a (Issa 9:11). Hei hi Paula zirtîrna, 1 Kor. 6:19; 2 Kor. 6:16 thute nen a inang hle.

Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Danglamnate
Chanchin |ha bute leh Issa Kutziak bu danglamna kan tih hian a bu puma an inan lohna zawng zawng sawi kan tum lo va. Thil thleng thu hmun, chanchin thu hmun nia lang, inang awm tak, danglam tlat lawi site kan la chhuak zawk dawn a ni. Inan lohna tam tak nei mah se a langsar zual leh thu tling zualte chauh kan en thuak thuak ang.

1) Issa Kutziak bu sawi dân chuan Issa thihna chungthuah Juda sakhaw hruaitute kha an thiang a;1 mahse Chanchin |ha lamah chuan Juda sakhaw hruaitute khan an itsîk avang chauhva Isua kha mana a hnena hlan an ni tih Pilatan a hre reng a ni (Mt. 27:18; Mk. 15:10). 

2) Issa kha puithiamte mitah chuan mithianghlim a ni a;2 mahse Chanchin |ha buah chuan puithiamte chu Isua hawtute an ni thung. Pathian sawi chhetuah an puh a (Mt. 26:65), kawng tam taka hêktu pawh puithiamte tho hi an ni (Mk. 15:3). Judai ram khaw tina mi zawng zawng chawk hnawktuah an puh bawk (Lk. 23:5). Issa Kutziak bu leh Chanchin |ha bua puithiamte Isua laka an rilru put dân a inang lo hle tihna a ni.

3) Issa Kutziak buah chuan Pilata kha Issa tawrhna leh thihna thua mawhphurtu a ni tluan chhuak zak a (Issa 13:23). Mahse Chanchin |ha buah chuan hemi letling thawk hi a ni. Pilata khan Isua thil tihsual a hre lo va, chhuah a duh reng zawk (Mt. 27:23; Mk. 15:14; Lk. 23:4, 14, 16, 20, 22; Jn. 19:4, 6, 12).

4) Issa Kutziak buah chuan puithiamte kha Issa lam \ang an ni a. Pilatan tihhlum tuma \an a lak reng lai pawhin Issa thiam lohna an hmu lo. Chuti chung chuan Pilata chuan tihlum turin a chungthu a rêl lui ta tlat mai a. Mi dik chunga dik lo taka ro a relsak avangin puithiamte chu an inrawlh duh ta lo va. A thisenah an thiang a ni tih lantîr nan an kut an sil ta a (Issa 12:25). Mahse Chanchin |ha buah chuan Pilata hi Isua thisena thian tuma kut sil zawk chu a ni (Mt. 27:24).

5) Issa Kutziak buah chuan Pilata hian enthlatu tîrin Issa a zui ruktîr a (Isa 12:25); mahse Luka 20:20-ah chuan dân zirtîrtute leh puithiam lalten Isua an man theih nan enthlatu an tîr thung. Enthlatu an tîr chang a ni lo va, hun remchâng melhin an mitmei reng a ni (Lk. 6:7).

6) Issa Kutziak buah chuan Pilata bawk hi hretu der hmangtu a ni a (Issa 12:1; 13:21); mahse Chanchin |ha buah chuan puithiamten hretu der an hmang (Mt. 26:60).

7) Issa chu mi pangngai pianin a piang mai a, amahah Brahma a rawn piang leh hnuhnawh zawk a (Issa 4:7, 8); mahse Chanchin |ha buah chuan chungnung taka Thlarau Thianghlim laka nula thianghlimin a pai thu hi chanchin \ha innghahna laimu a ni (Mt. 1:20, 23, 25; Lk. 1:34, 35). A pian hma a\ang rengin Isua chu Pathian leh chunglam mi a ni a. Johana phei chuan Pathian mihringa lo piang a ni, a ti mai a ni (Joh. 1:1, 14).

8) Issa Kutziak buah chuan Pathian (Pa) chauh hi Chatuan Mi a ni a. Issa meuh pawh hian Pathian Chatuan Mi nihna a \awmpui lo (Issa 5:16). Mahse Isua chu Chatuan Mi, Pa nena a tira awm a ni tih Johanan a ziak chiang hle thung (Joh. 1:1; 8:56-58).

9) Issa leh Pathian hi pafa angin an lang lo va. Issa pawhin mimal taka a pa angin Pathian chu a lam lo (Issa 5:11). Mihring dang reng rengte nena PA in\awm ang maiin a sawi a, bîk a nihna a sawi lang lo (Issa 8:6). Isua erawh chuan Pathian hi PA ang tak takin a sawi a, a lam ri reng bawk a, pafa inkungkaihna thûk tak an nei a ni tih hi vawi tam tak a târ lang a ni (Mt. 10:32, 16:17; Jn. 17:11; 20:17 leh hmun dang tam takah).

10) Issa beih langsar deuh ber chu milem biakna a ni a (Issa 6:15, 16); mahse Isuan a dem berte chu Pharisai te, Sadukai te leh dân zirtîrtute an ni a. Milem an biak vang ni lovin an vervêkna avanga ep a ni.

11) Issa Kutziak buah chuan Issa thawh lehna leh a zirtîrte hnena a inlar thu a chuang lo va (cf. Issa 14:3); mahse hei hi Chanchin |ha bu thu chah laipui a niin he thu hi uar takin an sawi \heuh va ni.

12) Chanchin |ha bu pâwn lam a ni nain thil inkâwl kalh pakhat a awm a. Issa Kutziak buah chuan Mossa (Mosia) chu Pharaoa fapa a ni a (Issa 2:7; Abhedananda 2:7); mahse hei hi Bible thu nen a inmil lo. Bible-ah chuan Mosia chu Pharaoa fanua falâk a ni a (Ex. 2:10; Heb. 11:24), a nu leh pa dik tak chu Amram-a leh Jokebedi an ni (Ex. 6:20).

A chunga kan tarlan Issa Kutziak bu leh Chanchin |ha bua inang lo awmte hi ngun taka chhûtin inan lohna lian leh pawm zam mai theih hauh loh tur an ni a. Tihsual palh a ang lo hle tih a chiang a ni. A lo berah pawh a ziaktu hian a thu lâkna hnâr a hre pelh rem rum a ni ngei ang. Mi pakhat chanchin mi hrangin an ziah hian engti kawng mahin a inang zîk tluak thei lo tih hi leilung dân pakhat chu a ni na meuh mai. Amaherawhchu ISSA leh ISUA, a bîk takin Palestina rama a/an rawngbawlna te, a/an tawrhna leh a chheh vela thu sawi tum inang reng, mahse inang lo nasa ta riau mai hian ngaihtuahna thui tak min siamsak lo thei lo a ni.

Kawng leh lamah erawh chuan Issa leh Isua hi mi hrang ni chuan an lang lo. Mi thuhmun ni tura suangtuah erawh chuan thil inmil lote hi an inmil lohna a lian mah mah bawk si. Engpawh nise kan la tlip thei lo va, kan la kal thui deuh deuh dawn tihna pawh a ni ang chu.

Notovitch-a Lehkhabu Bih Chianna
Notovitch-a lehkhabu bih chianna kan han ti chiam nain a bu hrim hrim hi kan review dawn tihna a ni lo va. Issa chanchin ziahna (text) hi a zin vei vahna lehkhabu kâra a zeh a ni, ti ila a sual tam lo viau nain a tum ber chu Issa Kutziak bu hi a ni a tih theih a. A lehkhabu ngaihnawmziate leh thil dang kan sawi hman lovah kan ngai ang a. Issa chanchin ziahna lai bîk, Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber Chanchin (The Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men) tih chhunga mi te, he mi a sawifiah zuina (resume) te, Issa chanchin Buddhist puithiamte sawi dân a sawi chhawn te kan thur bîk ang a, Chanchin |ha buten an sawi dân nen kan en kawp fo \hin bawk ang. Sêl tum vang ngawr ngawr ni lovin ngun thlûk takin kan bih dawn a ni.

1) Notovitch-a sawi dân chuan Issa chanchin hi a thih hnu lawka ziah chawp chilh nghal deuh mai a ni a, Chanchin |ha bute erawh hi chu tlai khaw hnua ziah an ni. An thu lâkna hnâr hi mit ngeia hmutu leh a hunlaia mite ngei an ni a, chuvangin Chanchin |ha bute ai hian a rintlâk zawk.3 

He ngaihdan hi ngaihdan fing tak a ni lem lo. Isua zirtîrte, a bula tâla a thih thlenga amah zuitute aia mi dang, ram hla tak (India) a mite zawkin a chanchin, chawp leh chilha an ziak anga ngaihna hi thil ni thei lo tawp ni lo mah sela hei aia dik thei zawk hi a awm a ni. A thih velleha ziak nghal anga ngaih phei hi chu awih a harsa leh zual ang. A hunlai khan ziah nghal chûk chûk hi an chîng lem lo. Bung hmasa lama kan sawi tawh ang khan Gautama Buddha zirtîrnate pawh a thih hnu kum za tam takah a ni ziaka an dah chauh ni.

An ziak a nih pawhin ram hla tak a\anga ziaktute dik zawka ngaitute hi chu pawm tum sa nei ran an nih loh vêk chuan an zir chiang tak tak lo a ni ngei ang.

2) Notovitch-a ngaihdan chuan Chanchin |ha ziaktute hian Isua râwlthar hunlai (kum 13-29 vel bâwr) an ziah lohna chhan chu an hriat loh vang a nih loh vêk chuan hun a tla zep thui tawh deuh va, chuvangin an ngaihthah a ni.4

A chhanna chhawp chhuah pahnih hi lo chhui zui deuh ta ila.

i) A chhanna hmasa zawk chu Chanchin |ha ziaktuten Isua râwlthar hunlai hi an hre lo a ni tih hi a ni a. Chanchin |ha bu ziaktute hian an hre lo tak tak ang em? An puitlin hnua inhmu leh inchhar thar chauh an nih chuan an rawngbawlho hun chhung rei lo te (a rei berah kum thum vel) chhung khan, an zâwt thli thlai a nih kher loh phei chuan, hriat loh theih tak tur chu a ni. Amaherawhchu Isua pian thu (infancy narrative-Matthaia leh Luka ziak bung khatna leh bung hnihna ve ve) an ziak miau mai hian thil a tidanglam tlat a ni. A pian hma a\anga thil chipchiar tak hretute hian a râwlthar hunlai hi eng aiah nge an hriat loh tehlul ang ni? Hre lo tak meuh an nih pawhin Luka, “[a] bul ata engkim fel takin ka chhui a, indawt zelin i tan ziak ila a \ha ang, ka ti a ni,” (Lk. 1:3) tia research beitu tal hi chuan a chhui chhuak ngei tur a ni. Issa Kutziak bu kan en chuan India, Tibet leh a chheh vela a awm chhung hian Issa nunah thil pawimawh tak tak a thleng nasa hle mai a. Heti khawpa hun rei leh thil pawimawh thlen tamna hun pui hi eng vangin nge an chhui loh reng reng ang ni?

Isua pian thu hi ziah a ni bîk tlat mai a. Chhan tam tak avanga ziah lan kher a ni kan ti thei ang. Chung zîngah chuan a hnuaia mite hi an pawimawh hle mai:

a) Baptistu Johana leh Isua kha fiah taka an nihna dik tak ve ve sawi chian a \ul a ni. A chhan chu pian dân ropui leh naran lo tak ve vein an piang a. Johana kha mite enthlâk rawn khawpa danglam a ni tlat. Isua pian thu hmang hian thliar hran fel thlap an ni.

aw) Johana ni lovin Isua ngei kha Messia a ni tih tarlan nan a ni. Baptistu Johana kha pian dân ropui takin a piang a, miin an enthlâk rilrûk \hup lai khan danglam takin thlalêrah rawng a bawl leh bawk si a. Chuvangin mi tam takin Messia a nih theih mai an ring a ni (Joh. 1:20-22). Chuvangin mi ropui tak ve veah khan a ropui zawk leh Messia dik tak chu Isua kha a ni a, Johana chu hma hruaitu, Isua tana kawng lo buatsaihtu mai a ni tih a târ lang bawk.

b) Matthaia hian Isua pian thu a\angin Isua hi Davida thlah ngei a ni a, Messia dik tak a ni tih tarlan a tum bawk.

ch)  Isua hi mi zawng zawng tana Messia dik tak, rethei bak berh ber (berampute) leh mi chungnung (khawchhak mi fingte) pawh huapzo vek a ni a. Judaten an intih bing bîkna chu engmah lovah a siam a ni tih a tilang bawk.

d) Khatih hunlai khan hmeichhiate hi an hnuaichhiah em em a. Mahse Isua pian thu kan en chuan Pathianin hmeichhia a hnualsuat lo mai pawh ni lovin a rawngbawlna laipui atan a thlang a ni tih kan hmu. Mari leh Elizabeth-i te, zawlnei Anna-i te chanvo ropuizia kan hre thei bawk.

e) Isua hi mi naran ni lovin Pathian fapa, Thlarau Thianghlim a\anga lo piang dik tak a ni tih sawi chian a ni.

f) Mihring dik tak mah nise zawlnei hril lâwk ang ngeiin Nula Thianghlim laka piang a ni tih a lang.

Heng bakah hian chhan tam tak neia Isua pian thu hi ziah a ni. ‘A piang’ tih satliah a ni lo va. A thu chheh velah hian thu chah tam tak a inphum a ni. Isua nun leh rawngbawlna atana a lungphum a nih avangin ziah loh chi a ni lo. Chuvangin thu dik ziak chhuak turin research an beih ngei a \ul tlat a ni. Chutiang bawkin Isua râwlthar hunlai, hun hlu leh rei tak chhung hi an hre lo tak meuh a nih chuan ama hnen a\ang tal pawhin hriata mual mual chu an nei ngei tur a ni a, an chhui ngei tur a ni.

ii) A chhanna pahnihna chu hun a tla zep thui tawh deuh va, chuvangin an ngaihthah a ni ang tih hi a ni. Hei hian a hmaa mi ngawt ai chuan thu dik a hnaih zawk, a chhan chu Isua rawngbawllai leh Chanchin |ha bu ziah a nih hun inkâr hi a awl zau tlat a ni. Amaherawhchu, kan ti leh hrâm ang, ngaihthah vang chu a ni thei teh meuh ang a, mahse hun a tlâk zeh thui tawh lutuk vang chu a ni thei lo vang. A pian dân kip kawi ngai pawimawh thei chuan râwlthar a nih hunlai (kum 17 chhung vel teh meuh), mihring nuna thil pawimawh tak tak thlen hunlai hi an ngaihthah ngawt thei lo vang.

A thu hrimah Isua chu India ramah emaw Tibet ramah emaw rawn kalin chanchin ngaihnawm tak tak rawn nei sela chuan Chanchin |ha bu ziaktute hian CHHUANG taka an ziah loh vêk pawhin an tum reng vangin an THUP char char ngei ang, a chhan chu MILEM BIA an tihte zînga kalin an hnenah a inzîr a ni ber a. Chu chu amah eptu Judaten an en liam dawn hauh lo va ni. Hei hi lo dik ta sela chuan Chanchin |ha bu ziaktute hi an ngawi lui tlat ang. Mahse Isua beih rawntu, Judate tal khan Isua tihchhiat nan khawiah emaw an thai lang ngei ngei tur a ni. Mahse bung hmasa lama kan chhui hrep tawh ang khan a enga mah chu hmuh tur a awm si lo a ni.

Thil ni thei lo zawng zawng paih thlâk hnua la bang cheu hi chu duh lo mah ila kan ngaih thah thiang lo a ni. Chuti a nih chuan Isua râwlthar hunlai hi Chanchin |ha bua ziah lan a nih ve lohna chhan chu eng dang vang ni lovin he hunah hian a pian thute ang emin a nunah thil pawimawh lian tham a thleng lo a ni ang. Ram danga a kal avanga ziah duh loh luih emaw, hriat loh vang emaw chu thil ni thei a ni lo a ni.

3) Notovitch-a hian Baptistu Johana leh Isua hi a hriat pawlh tlat a ni. Mipui hmuha a inlar hma lohva thlalêra awm kha (Lk. 1:80) Isua emaw a ti tlat a, mahse Baptistu Johana a ni zawk si a.5 Hei hian chiang taka a tarlan chu, eng lai pawha chhiar theiha awm reng, Bible ami pawh a hriat pawlh nasa hle a. A duh chuan chawp leh chilhin a finfiah nghal thei reng a, mahse chu pawh chu a finfiah chuang lo. Himis Monastery-a a thil hmuh leh hriat zawng zawng chu dik vek tura ngaiin a lem duak duak mai niin a lang. Thil inhmu chiah lo a lo awm pawhin Bible ai chuan a hriat thar chu dik zawk turah a ngai nghal hmiah hmiah mai tihna a ni bawk a. Rilru lai tak a pu lo niin a ngaih theih bawk.

4) Notovitch-a hian Issa Kutziak bua a lan ang hian Isua leh Juda hruaitute inkâr hi \ha hle turah a ngai bawk a ni. An sakhaw hruaitute khan temple-ah an luhtîr phal chang a ni lo va, thu pawh a hril nghe nghe a ni. Kha kha an inlaichinna \hatzia lantirna a ni, a ti hmiah mai a ni.6 Hei hi thlir thuak chuan a awm ang phian. Mahse a hunlaia Judaho kal hmang kan hriat a \ul a. Juda mipa puitling tawh phawt chu (inkhawmna in, Synagogue-ah) Bible chhiar leh thu hril phalsak vek an ni.7 Synagogue hi Judate inkhawmna in a ni a. Inthawina lam thil erawh chu temple-ah vek an ti \hin. Temple leh synagogue a inang lo tihna a nih chu. Synagogue pakhatah hotu pakhat a awm zel a, inkhawmna in hotu/Synagogue hotu an ti mai \hin. Khawtlâng hruaitu ni lovin Synagogue inkhawm kaihhnawihah chauh hotu a ni. Inkhawmnaah chuan chanvo hrang hrang a awm ve \hin a, Bible chhiartu te, \awng\aitu te, leh thuhriltu te. Chutiang chanvo changtu tur chu Synagogue hotu hian a ruat \hin.8

Nazareth-a Isua thu sawi hi Notovitch-a hian a thur chhuak a nih hmel a. He mi \um hi Nazareth Synagogue-a Isua thusawi hmasa ber a ni tih kan hriat a \ha ang.9 Chumi awmzia chu Isua rawngbawl \an tirh lam a ni tihna a ni bawk. Chutihlai chuan Isua leh Juda hruaitute inkâr kak pawh a la zau lo turah a ngaih theih bawk ang chu. Hemi \um hian Isua hi puithiamten an duhsak bîk avanga thuhriltua ruat an ni kher chuang lo, Juda mipa puitling a ni a, Sabbath nia Synagogue-a kal \hang tak a ni bawk a (Lk.4:16), chuvangin a sawi thiang a, sawi awm an ti a, an sawitîr a ni mai.

Chanchin |ha buah hian Isua leh Juda hruaitute inepna hmun tam takah kan hmu a. Issa Kutziak buah erawh chuan Juda hruaitute kha Issa lam \ang an ni thung. Hei hi Notovitch-a khan a ring bur mai a. Ral khat a\anga ziaktu ai chuan awm hmuna engkim hmu leh hria, tawrh pawh tuar ve ngeite khan an hriat chian zawk awm vei nen. Chuvangin Notovitch-a hian hleih nei takin thu a kalpui tiin kan puh thei ang. Pakhatin a kalh deuh khan a kalhtu lam a awn sa ngar ngar a. Thu dik hriat chhuah ai chuan thil thar vawrh lar tumna a nei lian zawk niin a lang.   

5) Kum CE zabi khatnaa Juda historian ropui Josephus-a chuan chiang em emin Isua kha Juda sakhaw hruaitute rawtna avang chauhva khenbeh a ni tih a ziak.10 Amah kha Pharisai pawh lo ni tawh a ni a. Thu chiang tak ziak thei tur dinhmunah a ding a ni. India ram vel a\anga lo ziak vetu leh Josephus-a kan khaikhin chuan thil hre chiang thei zawk tur chu zawh nawn ngai tawh lo khawpin a chiang a. Issa Kutziak bu ziaktute hian khual thu thang beh chhana ziak mai an nihzia an târ lang niin a hriat theih. 

Mit Ngeia Hmutute (Notovitch, Abhedananda leh Roerich) an Inkalh
Kan sawi lan tawh angin Issa Kutziak bu hi mit ngeia hmutu nia inchhâl mi pathum, Notovitch-a, Abhedananda leh Roerich-ate an awm a. Mit ngeia hmutu pathum lai an awm hian mi tam tak a hîp a, awih lotu tam tak awm mah se \anfung pawimawh takah an nei ve tlat a ni. Thil pakhat kan hriat ngei tur a awm thung a. He mite hian an hmu a nih pawhin an hmu ringawt a, anmahni ngeiin an chhiar lo. Tibetan \awng an thiam lo \heuh va, chuvangin \awng lettu kutah an innghat pumhlum \heuh va ni. Hun inang lo \heuh, \awng letlingtu hrang \heuh, \awng hran \heuh va lehkhabu chhuah, mi hran \heuhvin Sap\awnga an lehlin leh \heuh a ni bawk a, inang lo lai a tam hle ang tih chu rin sa a ni. Amaherawhchu chutiang danglamna tlânglâwn chu ‘danglam lo’ angah kan ngai ang. |awngkam inang lo lam kan thlur dawn lo va, thil chuk thuhmun, mahse sawi dân inang si lote chauh kan la chhuak ang.

1) Abhedananda sawi dân chuan Notovitch-a kha a ke tliak avangin thla khat leh a chanve zet an enkawl a;11 mahse amah Notovitch-a erawh chuan ni thum chhung lekin a zin kawng chhun zawm leh thei khawpin a ziaawm hman niin a insawi thung.12 Himis Monastery-a a awm chhung kha ‘rei lote chhung châm’ tiin a insawi nghe nghe.13

2) Notovitch-a sawi dân chuan Issa hming chu Buddha sakhaw zuituten an zah hle nain puithiam hotute, a bîk takin a chanchin inziahna kutziak bu chhiartute chauhvin an hria, tiin Himis Monastery puithiam khan a sawi.14 Chu puithiam chuan a sawi zel a, mipuite chuan Issa hi a hriat pawh an hre ngai lo va, a lo awm ve \hin reng a ni tih pawh an hre lo. Puithiam hotu, a chanchin inziahna chhiar \hinte chauhvin a hming pawh hi an hria a ni, a ti bawk.15 Roerich-a sawi dân hi a danglam leh deuh tlat mai! Ani chuan Ladakh (Little Tibet an ti mai) rama Buddha sakhaw zuitute chuan Isua hi an hre lar em em a. Chu chang ni lovin Isua, sumdâwng rualho zînga India ram a rawn kal dân chanchin ngawt pawh hi sawi dân hrang hrang a lo awm leh zel a ni, a ti.16 A sawi zelnaah chuan mipuite chuan Issa chanchin inziahna lehkhabu a awm leh awm loh chu an hre hauh lo nain a thawnthu angzâwng chuan an hre teh meuh mai a, Issa hming chu zah takin an sawi \hin a ni, a ti bawk.17

He mite pahnih thu hriat inkalh tak mai hi a buaithlâk khawp mai. Notovitch-a emaw, Roerich-a emaw, puithiamte emaw, Ladakh mipuite emaw zîngah hian dik lo chu an awm a ni. An dik vek thei tlat lo. Puithiamte ngaihdan chuan Ladakh mipuite khan Issa chanchin an hre lo. Mahse an lo hre viau niin Roerich-a hian a sawi bawk si. Puithiamte hian mipuite hi a ngai mawl lutuk a ni thei ang em? An hre lo emaw an ti a, an lo hre reng si a, han ti ta ila, thil ni thei a ni ang em? Mipuiten an hriat phawt chuan puithiamte hian an hai thei lo vang. Buddhist mipuite hian Issa hming hi zah takin an sawi \hin a nih phawt chuan puithiamte hian engti zawng mahin an hai thei lo tih hi a pawm theih ang. Kutziak bu an hmuh loh avang mai khan an hre lo tihna a ni lo tih Roerich-a thusawi a\ang hian a hriat theih a ni. Notovitch-a sawi ang hian mipuite hian lo hre lo tak meuh ta se la, khawi ami nge Roerich-a hian a fawm khawm ve thung si ang le? Mit ngeia hmutute pawhin an thil hriat an han sawi chipchiar deuh chuan an inkalh nawk nawk mai a ang khawp mai.

3) Notovitch-a sawi dân chuan Issa chanchin ziahna hi châng tla hlang tak tak, hmun \hen khatah phei chuan inzawmna leh inlaichinna pawh nei lem lo a awm nawlh nawlh fo va ni.18 Mahse Notovitch-a hian lehkhabua a chhuah meuh chuan, a siam rem tawh bawk a, a hnu leh hma inzawm mang lova tla hlang hmuh tur a awm lem si lo. An inzawm \ha phianin a lang tlat a ni. A thu hrimin Abhedananda hmuh dân chuan he kutziak bu hi puithiamin chhuar a\angin a rawn la a, bung sawm leh pali a nei a, châng 224 zet a nei bawk a ni. Fel fai taka inhlâwm fel thak, inzawm \ha pât a ang tlat a ni. Chuta mi chu puithiam puihnain a \hena zâr an letling chhuak thei ta a ni awm e.19

Notovitch-a sawi dân chuan a buarchuar nuai a, mahse Abhedananda chuan buarchuar angin a sawi ve lo.

4) Notovitch-a hian Issa Kutziak bu chu châng tla hlang tak tak an ni a ti a. Lehkhabua a chhuah dawn khan a thil chhinchhiahna lehkhabua mi rem khawm leh phuah khawmin, a inmil lai a dah khawm ni awm takin a sawi a.20 Chuti taka rem khawm leh phuah \hat ngai a nih chuan engtin nge Abhedananda khan bung 14 a awm a, châng 224 a awm bawk tia awlsam taka a sawi  theih a, engtin nge Notovitch-a lehkhabua mi nen an inan em em theih chu le? Thil mak tak chu a ni!  Abhedananda khan a rem khawm ve lo vem ni? Phuah rem a ngai ve lo vem ni? Nge Notovitch-a khan phuah rem chawp ngai hauh lo kha phuah rem angin a insawi mai mai zawk? A buai nuai mai a ni.

5) Abhedananda’n kutziak bu a hmuhah chuan châng 224 a awm a ti a, chung zînga châng 44 chauh a nei thei a. Chutih laiin Notovitch-a chuan châng 244 a nei thung a, a ziak kim vek bawk. Abhedananda’n chiang taka a sawi zat aiin Notovitch-an a ngah zawk tihna a nih chu. A tu zawk tak dik ang maw?

6) Abhedananda kutziak bu hmuhah chuan bung 14 a awm a, châng 224 a awm a, chung zînga châng 44 chauh chu a nei kan tih tawh kha.21 Swami Abhedananda hian America rama a awm laiin Notovitch-a lehkhabu a chhiar a. Kan sawi tawh angin Abhedananda hi Notovitch-a thil hmuh chhuah ring lotu hmasa zînga mi a ni. A lehkhabu chhiar avang chuan mahni ngeia finfiah a duh ta a. Chuvangin India ramah a rawn kîr thuai a, Notovitch-a hian a sawi dik reng em tih finfiah turin Tibet ram a pan ding nghal chat a ni.22 Chuti taka thu dik finfiah duha Tibet ram, a hunlaia zin kawng harsa leh khirh berte zînga mi ni ngei tur pawh pawisa lova chhuak chuan a duh tak chu a hmu ta cheng a, bung 14, châng 224 zet a awm tih hre reng chung siin châng 44 chauhvah a duh tawk leh si hi a rilru leh a chezia a inmil lo deuh a ni. A hmu tak zet a nih chuan a kima neih ngei a tum turah kan ngai thei lo vem ni? Eng vanga châng 224 zet awm si, châng 44 chauh letling nge a nih ang le? Ani phei chu sakhaw lama mi zahawm, khawthlang mingo pawh ni lo, India mi a ni a. Notovitch-a angin kutziak bu en turin harsatna nei pawhin a lang si lo. A hmuh chhun chhun leh Notovitch-a ziah an inang em em bawk si a. Notovitch-a khan châng tla hlang, a phuah khawm a tam hle tih a sawi kan tih tawh kha. Mahse Abhedananda hmuh hi rem khawm sa thlap niin a lang ta tlat mai. A chunga khaikhinna table kan pêk ang khian Abhedananda lehkhabuah hian bung leh châng fel takin a rawn lang ve leh nalh nalh mai a ni. Mita hmututen Issa Kutziak bu an neih \heuh hi Buddhist puithiamin a rem khawmsak vek chu nise thil ni thei a ni mial mah na! Mahse Notovitch-a rem khawm a ni tih kan hria a. Engtizia nge Abhedananda leh Roerich-a ziah nen hian a inmil viau si ni ta ang le? Zawhna a tam hle mai.

Bung 10

Thuvuakthlâk

Kan chhui chhoh ngar ngar kha a tlâng kan kâwm tawh dâwn a. Sawi ngai sawi anga lan châng a awm lo thei lo vang, mahse khaikhinna leh fiah leh zuala sawi kan tum vang a ni \hin ang. A pum pui thuah Issa Kutziak bu kan tih mai, Ladakh ram, Leh khuaa Himis Monastery-a Issa chanchin inziahna kutziak bu, mi pathumin mit ngeia hmua an sawi kha kan chhui nasa ber a.  A chhan chu vawi duai lo kan sawi tawh angin he kutziak bu hi mi tam takin thu lâkna hnârah an hmang a, thil thleng dik ngei nia an chhal tlat vang a ni. Thawnthu mai ni lovin ziak ngeia a lo awm si avang hian a pawng a puia hnualsuat theih a ni lo ve bawk si a. Chuvangin zir bing bîk a phû tlat a ni. Thui tak kan kal hnua kan hmuh chhuah chu a hnuaiah hian kan tar lang dawn a ni.

1) Ziaktu Hmasaten Ziah Tur an Hre Lo
Ziaktu hmasa (classical writers) kan tih maite thuziak a\anga kan hmuh chhuah chu an vai deuh thaw khan Kristianna namênlova duh lotute an ni tih hi a ni phawt a. An duh loh em avangin a rem emaw rem lo emaw nasa takin an diriam \hin a ni. Kristianna in\an tirhlai vela rorêltute kha Rome sawrkâr an ni tih hi hriat \hum mah ni se kan sawi nawn tho a pawimawh ang. An ram lâk thar, sipai tha chakna hmanga an awp mêkte chu Lalber (Emperor) thu hnuaiah a aiawh (Governor an ni tlangpui a) kal tlangin ro an relsak \hin a. An ram rorêl khâwl \hut hmun Rome khawpui leh Governor-te (Ram Awptu) hi englai pawhin an inbe pawp reng \hin a. Bung hmasa lama kan sawi tawh angin Pliny the Younger-a leh Lalber Trajan-a pawh lehkha an inthawn tawn reng a nih kha. A bîk takin Pax Romana an tih mai Kaisara Awgasta avanga ram pum puia remna leh muanna, kum zahnih chhung vel zet daih avang khan kawng tinrêngah hmasawnna a zuang nasa a. Kawngpui an sial nasain misual lakah a him bawk a. ‘Kawng zawng zawngin Rome khawpui a pawh vek a ni’ tih thu lo chhuahna pawh khatih hunlaia hmasawnna nasa tak rah kha a ni. Dâk pawh a \hain thu thawn a awlsam em em bawk. Hengte avang hian thu chhia leh \ha a thang chhuak zung zung a. Ram awp (imperial province) chhunga thil thleng emaw, Rome khawpuia thil thleng emaw pawh an inhre pawp thuai \hin.

Rome-ho rorelna hnuaiah khan eng sakhua pawh a pian chhuahna ram pâwnah chuan dân kalh a ni vek a. Amaherawhchu khawtlâng a tihbuai lem loh chuan he dân hi an lek kawh hran lo. He dân a\anga teh chuan Juda sakhua hi Palestina ramah khan dân pawm sakhua a ni a. Kristian sakhua pawh hi a tirah chuan Juda sakhaw thla zar hnuaia awm a ni ber a, chuvangin Rome-ho pawhin an dah hrang lem lo. Mahse Juda hotute berin an hal tak em avangin leh Kristiante chu chêp hle mah sela, ral a hnêka an pun tâk tual tual avangin ram chhung leh pâwna Judate chu an buai ta nuai nuai a ni ber mai. He buaina hian Palestina ram chhung chauh a nghawng lo va, Rome khawpui meuh pawh a kâng kâi a ni. Juda hruaitute chuan an theihna zawng zawng sawm khawmin Kristiante chu nuai bo an tum a. Isua nihna leh a hnathawh an sawi chhia a, a pian leh mûrna leh a rawngbawlnate chu sawi hnâwmin, tihduhdahna thlengin Kristiante chungah hlei an lên a, rem châng tinrêng an zawng a ni.

An beih ber Isua chu khawi ramah emaw kalin, eng ram emaw finnate rawn chaw chhuak sela, dawi thiamin emaw Juda kutmût leh kherkhiap lutuk maiin an ngaih theih hauh loh tur eng thil emaw khawi hmun emaw a\angin rawn chaw lut vaih sela chuan a zau thei ang berin an theh darh dawn em em a. An thuziak lamah kan hmu dawt lo a nih pawhin bung hmasa lama kan sawi, ziaktu hmasate kan tih mai beng hriatah emaw khan an sawi darh ngei ngei dawn a ni. Chuvangin heng ziaktu hmasate emaw an hunlaia mite emaw hian an ziak lang ngei ang. Inkal pawhna chang ni lovin inbiak pawhna pawh a \ha em em kan tih tawh kha. Chuvangin do inang, duh loh inang na na na chu a theihna apiangah an inhrilh hre zung zung ang tih a chiang reng mai. Ziaktu hmasa zîngah Celsus-a (ani hian Aigupta ramah dawi a zir tih a sawi) chauh lo chuan khawi danga Isua a kal thu tuman an sawi lo. Sawi tur a awm lo a ni ngei ang.

Celsus-a thusawi hi bung hmasa lamah tho khan kan tlip tawh a. Juda sakhua hrim hrim leh Kristian sakhua hrim hrim hi a hre chiang hauh lo tih a chiang a. Chuvangin he mi chungchângah ngat phei chuan a thusawi leh ui bengah hlin tur a awm lo va ni.

2) Authenticity leh Historicity-a Harsatna
Max Müller-a khan Buddhist thuziak chi hrang hrang hming ziahna bu (catalogue) Kandjur leh Tandjur-a Issa chungchâng inziahna a awm loh avangin Notovitch-a chu a thil hmuh chhuah chawpin awihtlâkah a ruat lo. Müller-a sawi dân chuan Kandjur hian bu 108 zet a huam a, Tandjur hian bu 225 a huam bawk a. Heng catalogue-ah hian Issa chanchin inziak a awm hauh lo a ni. Chuvangin Notovitch-a thil hmuh hi a dik a ring lo. A ngaihdan chuan Issa Kutziak bu hi a awm tak meuh a nih chuan Kandjur leh Tandjur ah a chuang ngei tur a ni.

Müller-a thusawi \awm vang pawh ni chuang lovin Buddhist thuziak lama mi thiam, Bapat-a chuan he \an hmun hi a rawn sawh nghet khauh mai a. Bapat-a sawi dân chuan Tibet ramah hian Buddhist sakhaw lehkhabu (text) hi 4566 zet a awm a; chi hnihin an \hen a: Bkah hgyur (Kanjur tia hriat lar zawk), bu 1108 zet awmna leh Bstan-hgyur (Tanjur tia hriat lar zawk), bu 3458 zet awmna. Heng lehkhabuahte hian Issa chanchin a chuang lo a ni awm e.

Notovitch-a hian Tanjur leh Kanjur-a Issa chanchin inziah loh thu hi a pha hauh lo va. Chuang ni sela chuan thil vâng tak hmu chhuak mial a ni lo reng ang chu, a ti a ni. Ama \anfung ngawt en hi chuan Notovitch-a hi a dik a ni. He Issa Kutziak bu hi lo awm teh reng pawh ni sela Tanjur emaw Kanjur emawah hian a awm hman hauh lo vang. A chhan chu Buddhist lehkhabu thianghlim hi kum BCE zabi khatnaah (Isua pian hma kum 100 deuh thaw) an peih fel vek tawh tlat a ni. Hemi awmzia chu Issa Kutziak bu hi thil awm tak tak pawh ni se kutziak bu tla hlang tak a nih a ngai. Tanjur leh Kanjur-a a lan ve loh mai avang khan thil awm lo a ni tihna erawh a ni lo. Tanjur leh Kanjur-ah a tel thei lo zawk hial a ni.

A hnawk lai ber chu he Issa Kutziak bu hi  awm ngei em, tih leh lo awm ngei pawh ni se pawmtlâk (authentic) a ni em, an chhal ang em hian a upa reng em (historic) tih hi a ni ta a ni. Heng zawhnate hi kan chhan ngei a \ul bawk ang.
3) Puithiamten an Zêp Hian a Tiawihawm Lo
Muslim lehkhabu thianghlim, Koran-ah leh Thuthlung Thar buahte hian Isua hming a chuang ngei a, Isua pawh mi ropui tak a ni tih hi thu dik lang tlang sa a ni a. A chhiar apiangin an hre thei bawk ang. Chuvangin Isua chanchin ziahna hi a awm ngei em tih chungchângah Muslim leh Kristianten harsatna an nei ngai lo. Muslim/Islam thuziakah hian Isua hi zawlnei ropui tak a ni tih phat theih a ni lo va, phat a ni ngai lo bawk. Chu thu chu sakhaw hruaitute chauh ni lovin Koran leh Bible chhiar thei tawh phawt chuan an hre \heuh mai. A nih leh Issa emaw Isua emaw chu Buddha Ropui ber a nih ngat chuan khawi Buddhist lehkhabuah nge a chuan? BCE zabi khatnaa Buddhist lehkhabu thianghlimte siam fel (canonized) a nih tawh avangin Issa, Buddha ropui ber chanchin chu pho lan theih a ni lo tihna em ni? A nih loh leh eng bu tla hlang emawah chauh Issa chu ziah lan a ni ta tihna a ni em? Chutiang Buddha ropui ber chanchin inziahna lehkhabu chu a awm a nih tak meuh chuan, thuziak tla hlang pawh ni se, eng vangin nge vantlâng hmuh theihin an dah loh vang a, eng vangin nge an thurûk tlat lem ang ni? Ladakh leh Tibet ramah chuan Issa chanchin hi vantlâng zîngah a lâr hle a ni tih kan sawi tawh kha. Chutih mêk laia puithiamten thawnthu finfiahna lehkhabu an up bet tlat mai hi awih theih a ni lo va. Mi pathum chauh hnena puangzâr a, mi dang hnena zêp bo leh \hak si thu inkhak vel phei hi chu thil chîk mi tan chuan pawm zam theih a ni lo.

4) Bible-a Mi Ropuite Hun Hmasa Lam Chhui an Ni Bîk Lo
Isua râwlthar hunlai hi tum reng vanga ziah lan loh luih a ni ang, tih ngaihdan a awm bawk a. Eng emaw thup duh vanga ziak lang lo lui nia ngaih vang a ni ngei ang. Zawhna pakhat a lo piang nghal a: Bible-a mi pawimawh tak takte râwlthar hunlai emaw, an hun hmasa lam emaw hi chhui an ni vek em? tih hi. Bible hi hun indawt dân chhinchhiahna leh ziahna bu pangngai (pure history) a ni lo va, ‘chhandamna chanchin ziahna bu’ (salvation history) a ni tih hi kan theihnghilh thiang lo va ni. Bible-a mi ropuite hun hmasa lam chanchin chhui a ni hlawm em tih hriat nan a hnuaiah hian mi pawimawh zual tlem te kan la chhuak ang:

a) Abrahama
Saraii a neih leh Haran khua a\anga Pathian kohna a chhan thu (Gen. 11:29-12:1) tih loh chu Abrahama hun hma lam chanchin hi chhui a ni lo. Hei bak hi chu chhui dawnna thu a ni tawh mai. Rinna Pa, Judaho phei chuan thlahtu an chhuina bul (Mt. 1:1) meuh pawh chhui a ni lo tlat.

aw) Isaka
Isaka pian thu (Gen. 21:1-7), hnute hnêk a bân thu (Gen. 21:8) leh Ismaelan a nuihsawh thu (Gen. 21:6) hi kan hmuh hmasak a ni a. Heng bâkah hian mipa naupang a nihlai hun hlawm khat (Gen. 22:1-19) kan hmu leh nawlh a. Hetah hian halral thilhlan a mi tur thing a pu nal nal thei tawh a. Naupang chumchiap a ni tawh lo. Hei lo hi chu sawi tur dang a awm lem lo. He thu hlawm lah hi ngun taka kan en chuan Isaka chungchâng sawina a ni teh meuh nain Abrahama rinna Pathianin a fiahna, chanchin ropui elkhên a ni tih kan hria. Hetah hian Isaka pawimawhna aiin Abrahama pawimawhna a lian zawk a, Isaka chhuina ni lovin Abrahama rinna ropuizia sawina thu a ni mah zawk.

b) Jakoba
Esauva leh Jakobate unau khaikhinna thu Gen. 22:27-ah a lo lang a, “Tin, naupangte chu an lo \hang lian a: tin, Esauva chu sa pel thiam tak, mi ramvachal a ni a; Jakoba erawh chu mi ni chuah, puan in lamtea awm mi a ni,” tiin. Gen. 25:29-34-ah Jakoban a u Esauva englo chhum kawi hmanga a bum thu a rawn lang leh tih loh chu Jakoba naupanlai emaw râwlthar a nihlai emaw reng reng a lang lo bawk.

A chunga kan sawi zawh chiah mi pathum, Abrahama, Isaka leh Jakobate hi Judate zînga hming chuai thei lo, rinnaa an PA (The Patriarchs) an ni a. Pathianin a hming a chhal pawha Abrahama Pathian, Isaka Pathian, Jakoba Pathian a tih \hin kha an ni a. Chuti chungin an naupanlai reng reng kan beisei angin an chhui lo a nih chu.

ch) Mosia
Judaho nun leh rinnaa Mosia pawimawhzia hi sawi nawn kher pawh ngai lo khawpa kan hriat bel a ni. Ex. 2:10-ah ‘Mosia chu a lo \hang lian a, Pharaoa fanu hnênah a hruai a, tichuan a fapaah a awm ta a’ tih kan hmu a. Ex. 2:11-ah Mosia chu ‘a lo puitlin chuan, a unaute a va kan a, an phurritte chu a va hmu a’ tiin kan hmuh chhun zawm leh a. Hei bak hi chu Thuthlung Hlui lamah chuan Mosia naupanlai leh a râwlthar hunlai engmah kan hmu zui lo. Thuthlung Thar hian a sawi chiang zawk mah mah ang chu. Tirh. 7:22, 23-ah khan, “Mosia chu Aigupta rama mite finna zawng zawng an zirtîr a, a thu-ah leh a thiltihah a ropui em em a. Tin, ani chu kum sawmli a tlin dawn laiin a unau, Israela thlahte chu kan a tum a,” tiin tawi tein a hun hmasa lam kan hmu. Hei aia chiang dang hi kan nei lo leh tho mai.

d) Samuela
Samuela nu Hani hi nu fel tak a ni a; mahse vanduaithlâk takin a ching hlauh mai a. Amaherawhchu a \awng\aina avangin Pathianin fa a pe a, a hmingah Samuela an sa a. Hnute a hnêk ban hnuah a nu chuan Silo khuaa puithiam Elia hnenah a hruai a, Pathian tan a hlan a (1 Sam. 1:28). Samuela chu puithiam Elia kiangah a awm ta reng a (1 Sam. 2:11). Naupang tê niin puan zai sîn, puithiam kawr hain LALPA hmaah rawng a bâwl a (1 Sam. 2:18). 1 Sam. 2:26-ah hian Samuela leh Isua seilen dân sawina \awngkam inang kan hmu a; Samuela chu “[A] \hang lian deuh deuh va; Pathian leh mihring duhzâwngin a awm a,” tiin (Lk. 2:52 nen en kawp ila). 1 Sam. 3:1 chhovah hian Samuela hi NAUPANG tia sawi a ni a. 3:19-ah “Samuela chu a lo \hang lian deuh deuh va, a hnênah LALPA a awm zel a,” tiin khai khawm a ni. A lan lehna hmasa 1 Sam 7:2 chu kum sawmhnih zet hnu a ni leh a. Hetah hi chuan rorêltu hna a chelh der tawh a ni. Israel rorêltu hnuhnung ber leh zawlnei ropui Samuela meuh pawh hei bak hian chhui a ni chuang lo. A tawi tek tawk khawp mai.

e) Davida
Davida chuan naupang a nihlaiin beram a vêng \hin a (1 Sam. 16:11), naupang a nihlai vêkin lal tura hriak thih a ni leh a (1 Sam. 16:13), Lal Saula tan \ing\ang a tum \hin bawk a (1 Sam. 16:23), a ralthuam kengtu hna a thawk bawk (1 Sam. 16:21). Goliatha nena an inbeihna hi chiang takin a lang leh a (1 Sam. 17:40-51), Lal Saula fapa Jonathana nen an inkawm ngeihin unau ang mai an nih thu kan hmu bawk (1 Sam. 18:1ff.). Davida aia an tetlai chhui chipchiar hi an awm lo ti ila a sual tam lo vang. Chu meuh pawh chu heti hian a tlangpui kan sawi zo deuh thaw thei mai a ni.

f) Elija
Elija hi Thuthlung Hlui zawlneite zînga zawlnei ropui ber pawl a ni a. Hmel Danglamna Tlanga Isua bula lang zîngah khan a tel pha a ni (Mt. 17:3). Lalpa ni ropui leh rapthlâk tak a lo thlen hmain Elija hi a lo kal leh dawn tih a ni bawk (Mal. 4:5). Chuti khawpa zawlnei ropui, hun hnuhnung nena inkungkaihna nei meuh pawh a chanchin in\anna chu eng ual a ni bîk lo. Tisbe mi a nih thu leh Lal Ahaba hmu a, a thiltih avanga a chunga thil rapthlâk tak lo thleng tur hrilh tura Pathianin a tirh kha Elija hming kan hmuh \anna a ni ngâwk mai. A hun hmasa lam reng reng chhui a ni lo.

g) Baptistu Johana
Baptistu Johana hi Isua ngaihah pawh mi lian a ni a, Thuthlung Hluiin Elija lo kal tur a tih pawh kha amah hi a ni. Pian dân ropui takin a piang a (Lk. 1:8-25, 57-66), chuvangin mipuiin beisei lian tak neiin an thlir \huap reng a ni (Lk. 1:66). Mahse a naupanlai chanchin kan hmuh zui chu a tawi khawp mai, “Tin, nausen chu a lo \hang lian deuh deuh va, a rilru lam a lo nghet ta telh telh a, Israelte hnena a rawn inlar hma loh zawng thlalêrah a awm reng a,” (Lk. 1:80) tih hi a ni leh tawp mai. Thlalêra a rawngbawl thuin a zui leh a (Lk. 3:2ff.). Hei bak hi chu he nau, pian dân mak leh ropuia piang, mipui mit fûk rawnna meuh pawh hi chhui thui a ni chuang lo.

ng) Paula
Saula/Paula hi Kilikia rama Tarsa khuaa piang a ni a, Kilikia ram mi nihna (citizenship), Rome mi nihna dik tak nei a ni bawk. (A chiang fiah kâk lo nain) Jerusalem-ah rawn pêm lûtin Gamaliela ke bula zira sei lian a ni (Tirh. 9:11; 21:39; 22:3). Kohhran ding tira mi hrât khawkhêng, kohhran ban tirinawmtu, a khaipa ber ni thei, (Thuthlung Thara) lehkhathawn ropui tak tak ziaktu Paula meuh pawh hei lo liam chuan a hun hmasa lam chhui chian a ni chuang miah lo. Rin thua chhui a nih ngawt loh heti chin hi kan hriat chu a ni mai.

Thu pakhat kan chian bel leh ta: Bible-a mi pawimawh bîkte pawh Davida tih loh chu an tetlai emaw râwlthar an nih hunlai chanchin emaw reng reng an lo chhui hauh lo. Davida kha chhui a ni deuh ber kan tih tawh kha. Ani pawh chhui a nihna chhan chu khatih hunlai kha a nun leh Israel chanchina hun pawimawh vawrtâwp, Philistia mi chak a hneh chungchâng te, Lal Saulan Pathian a kalsan avanga Israel dinhmun te leh hriak thih chungchâng te kan hmu a. Davida nunah mai bâkah Israel hnam nunah thil pawimawh tak tak a thleng a, chuvangin hmaih theih a ni lo a ni. Hetia kan chhui duah nachhan chu kan hre tlang sa vek ang a. Isua râwlthar nuna Bible a ngawi tlat leh Isuan India ram a rawn pan a ni tih chungchâng hi kan suih zawm dawn a ni. Chanchin |ha buten an ziak lang lo tih hre rana ziak an nih ngei a rinawm a. Eng vanga Chanchin |ha bute ngawi nge an nih ang? An hriat loh vang a ni ang tih ngaihdan chu a dik lohzia kan sawi tawh a, kan sawi chhunzawm  lo vang.

Prof. Anthony Tambasco-a \awngkam hi a fing ngawt mai, “Isua India ramah a kal tih hi thawnthuah a innghat tak meuh va. Chanchin |ha buten an sawi lohna chhan chu heng kum chhungah hian Isua nunah thil pawimawh bîk a thleng hran lo a ni ang,” a ti.1 Hei hi kei pawhin ka pawmzâwng tak a ni. Bible-a mi pawimawh bîkte hun hmasa lam chhui an nih loh thu kan sawi khi kan sawi kual vel mai mai lo va. Isua pawh hi \ul bîk thil a awm loh avang maia chhui loh a ni tiin kan sawi zawk a ni. Bible hi mimal nun leh chanchin chhuina (biographical book) a ni lo va, ‘chhandamna chanchin ziahna bu’ (salvation history) a ni kan tih tawh kha. Chuvang chauhva ziak lang lo an ni. An tetlai hunah thil pawimawh engmah a thleng lo kan tihna a la ni chuang lo va, lehkhabu te tak teah hian engkim a leng vek lo a ni zawk.

5) Bûknaah a Kâng
Rev. Dr. K. P. Aleaz-a hi India rama Senate of Serampore University hnuaia religions subject zirtîrtu (professor) ropui berte zînga mi a ni a. A ngaihdan ka zawh \uma min chhanna hi a dik ngawtin ka hria. “India ramah a lo kal ngei em tih finfiahna engmah a awm lo, a thih hnu leh hma pawh ni se. A thih hnuah a lo kal titute chuan a thihna leh a thawh lehna dik lohzia sawi an tum a. Rawng a bawl hmain a lo kal titute chuan India finna a dawng ngei a ni tih lantîr an tum thung a ni. India finna pûr a rawn chaw a nih chuan keini India mite hi kan inchhuang viau tur a ni ang chu,” tiin min chhâng a.2 Hei hi chhanna awm tak niin ka hria.

Saula kha Damaska khuaa Kristiante tiduhdah tura a kal khan a tum angin eng mah a thleng ta lo va. Tihduhdah a hnêkin amah kha Kristianah a inpe ta zawk a! Chumi dawt chiaha a tih chu eng dang a ni lo, Arabia ramah a kal ta a ni (Gal. 1:17). Arabia rama a kal khan khawi laiah tak nge a kal a, eng nge a tih teh reng kan hre lo, amah ngei pawhin a sawi tlat lo. Eng pawh ti sela a thawhpuite emaw, amah dodaltute emaw tunlaia ringtute emaw pawhin an/kan ngaimawh zui lem lo. Chutiang bawkin Isua hi India ramah lo kalin eng thu pawh rawn zirin rawn zirtîr pawh ni se engmah a lêm chuang lo va; ngaimawh a hnêkin kan ram lei lung a rawn rap a nih tak meuh phei chuan kan lawm hle zawk tur a ni ang chu.

Ngun thlûk taka han ngaihtuah hian finfiahna nia an sawi Issa Kutziak bu khan rilru a hmin thei lo va ni. A nih theihna lai leh a dik thei lo lai khaikhinin a dik theih lohna khan a bûk rit lutuk a, rilru fîm pu tan chuan India ramah rawn kal se ti ngawih ngawih mah ila a pawm theih loh va ni. Ni se kan duhna thinlung leh thawnthu hian min aikaih ngawt hi a rem tlat lo. Issa Kutziak bu leh a kaihnawihte dik theihzia leh a dik theih lohziate hi patlaah (thil bûkna) khai ta ila, a dik theih lohna lamah a uai rit nasa zawk em em mai a. Chuvangin rilru fîm tak pu chunga kan hnawl a ngai a ni.

6) Isua Zirtîrnaah Buddhist leh Hindu Zirtîrna Hnuhma a Lang Lo
Mari leh Josefan Isua an zawn chungchâng Lukan a ziah dân chuan Isua chu ‘Pathian biak inah, zirtîrtute zînga \hua an thu lo ngaithlaa lo zawtin an hmu ta a. Tin, a thu hria apiang chuan a hriatzia leh a chhanzia chu mak an ti hle a’ (Lk. 2:46, 47). Isua kha kum 12 mi chauh a ni a, mahse a hriatna leh a finnate chuan zirtîrtute a barakhaih hial a ni. Hemi \uma an sawiho, zawhna leh chhannate hi Juda sakhaw thu leh hla, an dân chungchâng a ni ti ila kan sawi sualin a rinawm loh. Kha mi \uma a hriatzia kha a mak a. Isua hi Pathian fapa, Pathian ni bawk a nihna dah \ha rihin mihring famkim a nihzia kan sawi phawt ang. Kha hriatna leh finna nei thei tur khan a hun leh nite a lo hmang tlat mai a. Palestina ramah, a nu leh pate kiangah ngei khawsain puithiamte mak tih khawpin a awm thei tlat a ni. Chuvangin Palestina ram Judaho, khawvel hmun danga mite nena khaikhin phei chuan mi danglam leh deh khirh pui pui, kutmût elkhên hnena rawngbâwl tur khan ram dang, rin hrang, mize hrang, zirtîrna hrang nei bawk hnena va inzîr khan \ulna a nei reng reng lo va. A va kalna ram lah chu Pathian awm lohna ram, ram bawlhhlawh tia an ngaih ram a ni bawk si (cf. Sam 127). Thil intu lo tak tak an phuah khawm ni berin a lang.

Isua rawngbawlna leh a thuhrilte kan en chet chet phei chuan thil inmil lo kan hmu chhuak hnem leh zual a ni. Palestina rama Isuan rawng a bawl khan na taka a beih chu sualna, khawtlâng, sakhua leh culture-in dik nia an lo pawm duak duak tawhte kha an ni. Uchuak taka dân an kalpui (legalism) te, Bible an zirtîr dân dik lo te, an kal sualna chi hrang hrang te kha a dem a, kawng dik a zirtîr a ni. Thil thar tla hlang, khawi hmun emawa a chhar a puangzâr lo va. Judate ziak leh ziak loh dân kha a hrilhfiah thar a ni zawk.  Buddhist emaw Hindu zirtîrnate chawm pawlhin Juda sakhuaah a seng lut a ni lo va; a hunlaia khawtlâng, sakhua leh culture kal mêk thlir dik dan a zirtîr a ni zawk. Nun dân \ha chungchâng, Buddha sakhaw zirtîrna emaw Hindu sakhaw zirtîrna emaw, Isua zirtîrna nena inzûl takte hi Buddha sakhaw zirtîrna leh Hindu sakhaw zirtîrna a\anga lo zi chhuak a ni bîk lo va; hei hi chu sakhaw tin inanna lai a ni. Eng sakhua mah nun dân \ha (ethics) zirtîr lo a awm lo.

Palestina Ramah Isua A Seilian
Tunah chuan tlângkawmna tak tak kan thleng tawh a. Isua tan India ram leh Tibet rama lo kal tur hian hun a tam tawk tak meuh tih chu tlâng hriat a ni a. Chutih rualin Issa Kutziak buin a sawite hi ngaihnawmin bengvarthlâk hle mah se a bet lamah a \ang tlat a ni. He kutziak bu hi a rinhlelhawm a. Tuna Tibet rama Buddhist puithiam hotu lu ber, Dalai Lama meuh pawh hian a hre lo va ni. Hria an awm a nih chuan ani hi a hre ngei tur zînga mi a ni tlat. Lo awm ta teh reng pawh nise an ngaih ang em chuan Isua thih hnu lawka ziah nghal mai a nih a rinawm loh. Chuvangin thil taktak (authentic) a nih a rinawm lo leh zual a. Notovitch-a, Abhedananda leh Roerich-ate hian dik ngeiin ring ngawt mah se innghahna mumal tak leh \anfung fumfe tak engmah an nei lo. An hmu a, mak an ti a, an ring tawp mai a ni. A enga mah hmain an pawngpaw pawm ve thawr mai a ni. He kutziak bu an tih sek hi hmuh tur a awm tawh lo bawk. Scientific proof a awm thei lo va, a hmutu ngei pawhin an chhiar thiam chuang lo a ni kan tih mawlh mawlh kha. Engkim mai hi a buai nuai vek a. Mit ngeia hmutute thuziak kan han khaikhin tak tak phei chuan an buh nuai vek tih a hriat kha. Chuvangin rilru inhawng zau hek hawk chung pawhin he thu hi pawm a harsa a ni.

Chuvangin chhanna awm chhun nia lang ta chu Isua kha khawi dangah mah kal lovin Palestina ramah a seilian a ni tih hi a ni ta a ni. A hmasa lama kan sawi tawhte kha kan sawi nawn tawh lo vang a. Chanchin |ha bu ami hi, a ngawi an ti bawka, kan hmang \angkai tawh thung ang. |anfung kan neihte kan la chhuak ve tawh a ni ang chu.

a) Kum 17 vel chhung na na na kha chuan India ram a ni emaw, khawi ram pawh ni se kalna hun chu a awm hrim hrim a ni kan tih tawh kha. Khang hunlai khan khawvel hmun hrang hrang tlawha thuhrila vah vel an chîng khawp leh nghal. Paula pawh a zin nasa tih kan hria. Chutiang bawkin finna thuhriltute (Stoic philosopher an tam khawp mai) pawh an zin kual nasa \hin a ni. Khatiang deuh khan Isua hi India ramah rawn kalin, zirin zirtîr bawk ta sela Chanchin |ha bu khawilai emaw hi chu a luah ngei tur a ni, Palestina rama a rawngbawl hun chhung lêt nga aia tam mah chhunga a thil tawnte kha an namenlo hle mai si a. Thil chhui chiang phawta ziaktu Luka tal khan he hun rei tak chhunga thil thleng tam tak hi a chhui chhuakin a ziak lang tel ngei tur a ni. Issa Kutziak bu kan en ngat pawhin Issa khan thup ngai khawp thil sual engmah a ti lo va. Chuvangin Luka hian a thupna chhan tur a awm lo. Thup tum vang emaw, hriat loh vang emaw a ni lo va, ‘ziah lan tur a awm lo zawk a ni’ tih lo chu duh thlan tur dang a awm lo.

aw) Ama khua ngei, Kapernaum khuaah chuan amah an hriat chian em avangin an ring lo. “He mi hi Mari fapa, Jakoba te, Josea te, Juda te, Simona te unaupa, thingrem siamtu kha a ni lo vem ni?” tiin an inzâwt hial a ni. Issa Kutziak bu kha kan bih nawn leh chuan a kal bolai khan Issa chu kum 13 mi chauh a ni a. A awmzia chu Kapernaum khaw mite khan Isua an hmuh leh meuh chuan kum 17 lai a lo tla hman tawh a. An hmuh hnuhnun ber \um khan mipa naupang, kum 13 mi lek a ni a. Chutihlai chuan a pa thingrem siam a pui a ni mah na; mahse tunah chuan thingrem aw zâwng a siam lo. Zirtîrtu emaw thuhriltu emaw a ni ta tlat mai! Kum 13 mi, bo ta vang vang kha kum 17 hnuah a lo lang leh a, ‘thingrem siamtu kha ni lo vem ni’ an ti ta mai a! Kum 13 mi kha mistiri (carpenter) tiin a sawi tihna a nih chu. Mipa naupang kum 13 mi lek mistiri tia an ko tur hi a inhmeh lo.

Chuvangin Issa Kutziak bu hrilhfiahna hi a dik thei lo va. Nitin an hmuh reng \hin, an khaw pa, an vêng pa, mistiri tih an hriat chian em em khan thu a rawn hril ta mai si a, \awng el nan an hmang ta mai a ni zawk ang. Issa Kutziak bu kan en phei chuan a rawn lêt leh khan tunge a nih pawh an lo hre lo a nih zawk kha. Hetah hi chuan a unaute hming nen lam an lam duat duat thei a nih hi.

Kum 17 teh meuh thang bova rawn kîr leh hlim hlawl a nih chuan khawi ram emaw a\anga finna ropui tak a rawn chhar thar a ni ang tiin eng emaw tal an beisei zawk ang. Chuvangin Kapernaum khaw mite \awngkam hian Isua hi an zîngah a seilian ngei a ni tih a tichiang.

b) Juda dân a hriat chianzia en hian India ram emaw Tibet ram emawa seilian a nih ai chuan Palestina ram, nitin a hmuha a tawn hriatna hmuna seilian a nih a rinawm zawk. Kum 12 mi a nih khan puithiamte mak tih khawpin dân thute chu a hre tawh nain, Issa Kutziak bu sawi dân chuan, khatih hunlaia a kum aia tam (kum 17 vel) India leh Tibet ramah Hindu leh Buddhist zirtîrnain a chiah leh a ni a. Chuvangin Juda dân ai chuan Hindu leh Buddhist dânte a bel zawk hle turin a ngaih theih ang. Mahse Chanchin |ha bu kan en chuan Isua hian Hindu leh Buddhist sakhaw zirtîrna ni lovin Juda sakhaw zirtîrna leh an nitin nun lam zel thiam bel em emin a hmang chat chat a, a \ul hun apiangah zirtîrna tharin a hrilhfiah zel \hin. Heng zirtîrna thar kan tih maite hi Hindu leh Buddha sakhaw zirtîrna phei chu a ni lem hlei lo va.

ch) Judate chuan, “He mi hian zir ngai lovin engtin nge lehkha a thiam?” an ti a, mak an ti hle a (Joh. 7:15). Judaten zir ngai lova a lo thiam reng si mak an tih thu ai mah hian an zawh chhan hian ngaihtuahna a hruai thui zawk. Kan hmel hriat, kan \henawm hnaia mi, an nitin hun hman dân, an lut an chhuak kan hmuh nitin khan rin loh tak maiin IAS an inziak tling ta mauh mai a! An hun hman dân lah chu nitin kan hmuhpui reng si. Kan ngaihah chuan IAS tling thei dinhmunah an ding lo va ni. Mahse mak tak maiin an tling miau si. Rilruah zawhna a piang nghal lo thei lo. Engtin nge hetiang meuh an nih theih? Kum hnih kum thum, khawi hmunah emaw inkhung bo vang vang sela chuan, “A bo rei bawk a, a rawn ni nawlh mai a lawm le,” kan ti ngei ang chu.

Hei mi rawng kâi chiah hi kan thu khel lai hi a ni a. Isua zirtîrna an hriat khan ril an ti a. Rabi ropui takte kam chhuak ni ngei awma mawi a sawi chhuak a, mahse ani lah chu naupang te a ni bawk si. A nitin luh chhuahna lah chhui a har si lo. A nu leh a unaute hming an lam diat diat thei a, ‘mistiri kha a ni lawm ni’ an ti nghal mai thei bawk. A nun an chhui a, khatiang a thiam bîkna tur an hre lo va ni. Kum 17 tel teh meuh ram dangah kal bo sela chuan, “India finna nge nge,” an tih loh vêk leh, “Tibet ram zirtîrna chu a lo va danglam em,” emaw, “Aigupta chu ram ropui a ni lo vem ni, a thiam reng ang chu,” tal an ti ngei tur a ni. Mahse Chanchin |ha ziaktu emaw, mipui zînga a tu emaw pawhin kam khat te mah an chhak chhuak si lo. Palestina ram hi kum 17 chhung a chhuahsan a nih phawt chuan he zawhna lo deuh emaw, chhanna fumfe deuh emaw kan beisei thei tur a ni. Chutia sawi theih tur chu a awm lo tihna a nih loh chuan sawifiah a harsa khawp ang.

d) Kohhran Pate zînga hmingthang tak, Justin Martara (CE 110-165) kha kohhran humhalh tina zet mai a ni a. A lehkhabu, Dialogue with Trypho (Trypho-a nena Inbiakna) hi Trypho-an Kristianna a sâwtna a chhan lêtna bu a ni a. Chhiar a manhlain lehkhabu ngaihnawm tak a ni. Justin Martaran Isua chanchin a sawi dân chuan,
A pian tirh a\ang rengin thiltihtheihna a nei a; mi dang ang bawkin a lo sei lian a…A hmaa Johana a lo lan a, a lo kal thu a tlangaupui a, baptisma a lo chantîr hma lohzawng kum sawmthum vel zet a nghak a.
Mistiri hna a thawk \hin a, lei lehna hâl leh nghawngkawl a siam \hin a ni. Chu a thil siam chu dikna leh taimakna entîrna atana hmangin a zirtîr \hin.3

Justin Martara hi CE 110 hnu lam mi mah ni se Isua hun a\angin kum 100 vel âwrh bak a la liam lo va. A hunlai thil hre thiam pha khawp leh thuziak hlui emaw, kâa inhlan chhawn thu awihawm tak tak hre pha chin a ni. A thuziak a\anga kan hmuh theih chu, Isua hi khawi dangah mah a kal lo va; mi dangte ang bawkin Palestina ramah, nitin ei leh bâr ngaihtuahin lei lehna hâl leh nghawngkawl a siam \hin a ni tih kan hre thei. Hei hi a chunga kan sawi, Kapernaum mite elsênna \awngkam nen pawh khan a induh khawp mai. Anni pawh khan mistiri a nihzia an hai hauh lo va. Chuvangin a finna aiin mistiri a nihna an thai lang zawk a ni.

Isua hi India ramah emaw Tibet ramah emaw, Ladakh-ah emaw kalin kum 17 zet a thang bo lo va, Palestina ram chhung ngeiah a hun leh nite a hmang a. A pian thu emaw, a rawngbawlna chungchâng emaw, a thih leh a thawh lehna thu ang pui puia hun pawimawh leh thil pawimawh lian tham a nunah a thleng lo va, chuvangin Chanchin |ha ziaktuten an ziak lang lo mai zawk a ni tih hi kan thutlûkna a ni e.

Lehkhabu Rawnte

Lehkhabu Pangngai
Abhedananda, Swami. Swami Abhedananda’s Journey into Kashmir and Tibet. Translated by Ansupati Dasgupta and Kunja Bihari Kundu. Calcutta: Ramakrishna Vedanta Math, 1987.
Ahmad, Hadhrat Mirza Ghulam. Jesus in India: Jesus’ Deliverance from the Cross & Journey to India. Islamabad: Islam International Publications Ltd., [1908-Urdu, 1944-English], 2003.
Ambedkar, B. R. The Buddha and His Dhamma. Bombay: Siddharth Publications, [1957], 1974.
Banerjee, Anukul Chandra. “Buddhist Literature.” In The Cultural Heritage of India, edited by Suniti Kumar Chatterji, 5: Languages and Literature. Calcutta: The Ramakrishna Mission, [1937], 2003.
Bapat, P. V. “Buddhist Literature.” In 2500 Years of Buddhism. New Delhi: Director, Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, [1959], 1971.
Baring-Gould, S. The Lost and Hostile Gospels: An Essay on the Toledoth Jeschu, and the Petrine and Pauline Gospels of the  First Three Centuries of Which Fragments Remain. London and Edinburgh: Williams and Norgate, 1874.
Barua, Beni Madhab. “Some Aspects of Early Buddhism.” In The Cultural Heritage of India, edited by Sarvepalli Radhakrishnan, 1. Kolkata: The Ramakrishna Mission, [1937], 2004.
Cassius, Dio. Dio’s Roman History. Translated by Earnest Cary. Vol. VII. London: William Heinemann Ltd., [1924], 1955.
Chakravarti, Ranabir. “Patterns of Trade, Urbanisation and Linkages: North India (C. 600 Bc-300 Ad).” In History of Indian Economy: Emergence and Structure of Complex Economy, edited by Abha Singh. New Delhi: Indira Gandhi National Open University, [2009], 2010.

Dowling, Levi H. The Aquarian Gospel of Jesus the Christ: The Philosophic and Practical Basis of the Religion of the Aquarian Age of the World and of the Church Universal. London: L. N. Fowler and Company, 1911.
Drummond, Richard Henry. Gautama the Buddha: An Essay in Religious Understanding. Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company, 1974.
Eyewitness, An. The Crucifixion: A Letter Written Seven Years after the Crucifixion by a Personal Friend of Jesus in Jerusalem to an Esseer Brother in Alexandria. Chicago: Indo-Americal Book Co., [1907], 1911.
Gard, Richard A. Buddhism. New York: George Braziller, 1962.
Jacobs, Alan. When Jesus Lived in India: The Quest for the Aquarian Gospel: The Mystery of the Missing Years. London: Watkins Publishing, 2010.
Jeremias, Joachim. Jerusalem in the Time of Jesus: An Investigation into Economic and Social Conditions During the New Testament Period. Philadelphia: Fortress Press, 1969.
Josephus, Flavius. The Works of Josephus. Translated by William Whiston. Peabody: Hendrickson Publishers, [1987], 2006.
Kersten, Holger. Jesus Lived in India: His Unknown Life before and after the Crucifixion. New Delhi: Penguin Books, [1981], 2001.
Lohse, Edward. The New Testament Environment. London: SCM Press Ltd., [1976], 1980.
Lucian. Lucian. Translated by A. M. Harmon. Vol. IV. London and Cambridge: William Heinemann and Harvard University Press, [1925], 1961.
________. Lucian. Translated by A. M. Harmon. Vol. V. London and Cambridge: William Heinemann and Harvard University Press, [1936], 1962.
Martínez, Florentino García, and Eibert J.C. Tigchelaar, eds. The Dead Sea Scrolls: Study Edition. Leiden, New York and Köln: Brill, 1999.
Martyr, Justin. “Dialogue with Trypho, a Jew.” In Ante-Nicene Fathers, edited by Alexander Roberts and James Donaldson, 1. Peabody: Hendrickson Publishers, [1885], 2004.
Mead, G. R. S. Fragments of a Faith Forgotten: Some Short Sketches among the Gnostics Mainly of the First Two Centuries - a Contribution to the Study of Christian Origins Based on the Most Recently Recovered Materials London and Benares: Theosophical Publishing Society, [1900], 1906.
Notovitch, Nicolas. The Unknown Life of Jesus Christ. Translated by J. H. Connelly and L. Landsberg. New York: R. F. Fenno Company, 1890.
Origen. “Origen against Celsus.” In Ante-Nicene Fathers, edited by Alexander Roberts and James Donaldson. Peabody: Hendrickson Publishers, [1885], 2004.
Penna, Romano. “Judaism: Judaism in Rome.” In The Anchor Bible Dictionary, edited by David Noel Freedman, 3. New York: Doubleday, 1992.
Plummer, Alfred. A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke: The International Critical Commentary, Edited by Alfred Plummer, Samuel Rolles Driver and Charles Augustus Briggs. Edinburgh: T & T Clark, [1896], 1922.
Prophet, Elizabeth Clare. The Lost Years of Jesus: Documentary Evidence of Jesus’ 17-Year Journey to India, Nepal and Tibet. Mumbai: Jaico Publishing House, [1984], 2012.
Roerich, Nicholas. Heart of Asia. NP: Ancient Wisdom Publications, 2010.
________. Altai-Himalaya: A Travel Diary. New York: Frederick A. Stokes Company, [1929], 2004.
Schaff, Philip. History of the Christian Church: Ante-Nicene Christianity Vol. II. Gran Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company, [1910], 1980.
Schürer, Emil. A History of the Jewish People in the Time of Jesus Christ. Vol. II Second Division. Peabody: Hendrickson Publishers, 1998.
Scott, Henry George Liddel and Robert. “Sofisthj.” In A Greek-English Lexicon. New York, Chicago, Cincinati: American Book Company, [1843], 1897.
Stegemann, Hartmut. The Library of Qumran: On the Essenes, Qumran, John the Baptist, and Jesus. Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company, 1998.
Tacitus. The Annals: Book I-Vi. Boston & London: Ginn & Company, Publishers, 1890.
________. Annals of Tacitus. Translated by Alfred John Church and William Jackson Brodribb. London: Macmillan and Co., Limited, [1869], 1906.
Tranquillus, Gaius Suetonius. The Lives of the Twelve Caesars. Translated by Joseph Gavorse. New York: The Modern Library Inc., 1931.
VanderKam, James C. The Dead Sea Scrolls Today. Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company, 1994.
Voorst, Robert E. Van. Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence. Grand Rapids/Cambridge: William B. Eerdmans Publishing Company, 2000.
Younger, Pliny the. Letters of Pliny the Younger. Translated by Melmoth. Vol. 2. New York: Hinds, Noble & Eldredge, Publishers, 1900.

Periodicals
Müller, F. Max. “The Alleged Sojourn of Christ in India.” The Nineteenth Century 36,  (July-December 1894): 515-522.
Newman, Hillel I. “The Death of Jesus in the Toledot Yeshu Literature.” The Journal of Theological Studies 50, no. 1 (1999): 59-79.
Johnson, Sherman E. “Jews and Christians in Rome.” Lexington Theological Quarterly 17, no. 4 (1982): 51-58.
Douglas, J. Archibald. “The Chief Lama of Himis on the Alleged ‘Unknown Life of Christ’.” The Nineteenth Century 39,  (January-June 1896): 667-677.
Bruce, F. F. “Christianity under Claudius.” Bulletin of the John Rylands Library 44,  (March 1962).
Barnard, Leslie W. “The Early Roman Church, Judaism, and Jewish-Christianity.” Anglican Theological Review 49, no. 4 (October 1967): 371-384.

Visual
Davids, Paul. “Jesus in India.” 97, 2007. (Hei hi video a ni)

Intenet Sources
http://www.ocoy.org/author/abbot-george/ accessed on 5th December, 2012 @ 12.24 am.
Swami Nirmalananda Giri, “The Christ of India,” http://www.ocoy.org/original-christianity/the-christ-of-india accessed on 3rd December, 2012 @11:38pm.
Personal email contact between K. P. Aleaz and the author on Friday, 9 November 2012 @ 8:54 pm.


No comments:

Post a Comment